Ikebana là nghệ thuật cắm hoa cổ truyền của Nhật Bản, dựa trên nguyên tắc đơn giản tinh tế bằng cách làm nổi bật vẻ đẹp tự nhiên của các vật liệu được sử dụng. Ikebana cũng bao hàm nhiều trường phái khác nhau với những quy luật riêng nhưng cơ bản bao gồm 3 yếu tố chính, được ký hiệu theo quy ước như sau: Trời, Người, Đất trong đó cành cao nhất tượng trưng cho trời, cành ngắn tượng trưng cho con người, cành ngắn nhất tượng trưng cho đất. Ikebana phản ánh mối quan hệ giữa 3 yếu tố này.
Contents
I. Nghệ thuật cắm hoa Ikebana là gì?
Ikebana theo nghĩa đen dịch từ tiếng Nhật, gồm hai từ: “ike” nghĩa là cuộc sống và “bana” (hoặc hana) nghĩa là hoa. Thuật ngữ này lần đầu tiên được nhắc đến vào thế kỷ 15 như một lễ vật dâng hoa tươi thành từng bó lên các vị thần trong các ngôi đền ở Nhật Bản. Nhưng định nghĩa này chưa được gọi là đầy đủ. Đối với âm tiết thứ nhất “ike” không chỉ có nghĩa là “cuộc sống” mà còn là một dạng của động từ “ikasu”, có nghĩa là “hồi sinh”, “đưa ra ánh sáng” nên thuật ngữ này còn được hiểu là “giúp hoa thể hiện bản thân”.
Mục đích của nghệ thuật cắm hoa là thể hiện vẻ đẹp của thiên nhiên bằng cách sắp xếp hoa, đồ gốm và các đồ vật khác. Và ngay cả khi sử dụng cùng chất liệu, những người khác nhau vẫn có thể tạo ra những tâm trạng khác nhau cho tác phẩm của mình. Một bậc thầy thực thụ không chỉ hài lòng với vẻ đẹp bên ngoài của hoa mà còn làm cho chúng thể hiện được ngôn ngữ mà mọi người có thể hiểu được.
Truyền thuyết về sự ra đời của nghệ thuật này đơn giản nhưng hoàn hảo giống như một bài thơ haiku. Một ngày, các nhà sư Phật đã nhặt những cành lá bị giông tố quật nát rồi mang đến dưới chân một bức tượng Phật với dòng chữ: “Hãy thương xót mọi người, hãy hồi sinh những gì giông bão đã làm tan vỡ”. Đức Phật đã chấp nhận lời cúng dường này, Ikebana từ đó được hiểu là “cơ hội sống thứ 2 của những bông hoa”, do đó Ikebana có thể được hiểu như những lời cầu nguyện, nhưng không phải bằng lời nói mà bằng các dấu hiệu. Nó bao gồm 3 yếu tố chính ở trên là Trời, Người và Đất.
- Cao nhất là hoa diên vĩ, hoa huệ, mận, hoa anh đào, hoa hướng dương, hoa loa kèn, hoa mộc qua, cành thông, hoa lay ơn.
- Cao thứ hai là hoa hồng, hoa cẩm chướng, thược dược, hoa mẫu đơn, bạch đàn, cây kế, hoa thủy tiên, hoa cúc, dương xỉ.
- Cuối cùng để hoàn thiện bố cục với hoa cúc, hoa đồng tiền, hoa thủy tiên vàng, hoa cẩm chướng, hoa mù tạc, hoa tulip, hoa hồng.
1. Nguồn gốc
Nghệ thuật này được cho là bắt nguồn từ truyền thống dâng hoa lên bàn thờ Phật tại Nhật vào giữa thế kỷ thứ 6. Trong thời Muromachi (1333-1568), những lọ hoa bắt đầu được sử dụng để trang trí các góc tokonoma trong nhà của giới quý tộc được xây dựng theo phong cách shoin-zukuri và dần dần việc cắm hoa trở thành một yếu tố không thể thiếu trong việc tiếp khách.
Vào thế kỷ 16, bậc thầy trà đạo Sen no Rikyu (1522-1591) đã biến trà đạo Nhật Bản thành một loại hình nghệ thuật tinh tế, góp phần phát triển các loại hình nghệ thuật liên quan bao gồm chabana (hoa dùng trong trà đạo). Sen no Rikyu rất coi trọng việc sử dụng các vật liệu tự nhiên và nhấn mạnh rằng hoa phải trông giống như trong tự nhiên. Chabana dùng để trang trí phòng trà, thể hiện các mùa trong năm hoặc thị hiếu của khách, và sự phát triển của nghệ thuật này đã có ảnh hưởng rất lớn đến ikebana.
Vào giữa thế kỷ 17, nó bắt đầu phát triển theo cách không gắn liền với trà đạo, điều này góp phần đưa nó lên một tầm cao mới. Trường phái Ikebana lâu đời nhất là Ikenobo, được sáng lập bởi linh mục Ikenobo Senkei, người sống trong thời đại Muromachi và được hưởng sự bảo trợ của giới quý tộc và người học trò Sen’o yêu quý của ông đã góp phần vào sự phát triển hơn nữa của trường phái này. Ông tin rằng mọi người không chỉ nên chiêm ngưỡng vẻ đẹp của hoa tươi mà còn từ cành héo, cành cong.
Trải qua hàng thế kỷ, nhiều phong cách khác đã xuất hiện. Trong thời Edo (1603-1868), phong cách rikka và shoka rất phổ biến, liên quan đến việc sử dụng từ 1 – 3 loại màu sắc.
2. Mục đích của Ikebana
Nghệ thuật cắm hoa của Nhật Bản được xây dựng dựa trên các nguyên tắc Thiền, người ta đặc biệt chú ý đến tính năng động: cách cắm hoa phải phản ánh sự phát triển theo thời gian, quá trình trôi qua hoặc mối liên hệ với một mùa nhất định. Từ quan điểm này, vật liệu thích hợp cũng được lựa chọn: hoa nở rộ, bút, lá khô thể hiện cho quá khứ; hoa đang nở hoặc lá xanh tượng trưng cho hiện tại; nụ tượng trưng cho tương lai. Các thời điểm trong năm cũng có biểu tượng riêng: mùa xuân là những đường cong tràn đầy năng lượng của một bông hoa, mùa hè là những cánh hoa, lá, thân nở rộ; mùa thu là cành thưa thớt, mùa đông là cành trơ trụi.
Nhưng đây không chỉ là nghệ thuật cắm hoa. Nó rất chú trọng đến nghi thức, cách cư xử cũng như quá trình học tập. Mục đích của nó là phát triển tinh thần của con người và nuôi dưỡng lòng tôn trọng đối với các loài hoa giống như chúng sinh trong cuộc đời.
Bậc thầy Senno Rikyu từng đặt hoa mẫu đơn vào một chiếc bình làm từ một đoạn tre. Trong quá trình làm chiếc bình này, thân tre bị nứt và nước từ từ chảy ra từ vết nứt. Trước những thắc mắc bối rối của các học sinh, choáng váng trước vẻ đẹp của Ikebana và không biết liệu nó có thể coi là hoàn hảo hay không, vì chiếc bình trong đó bị nứt, Senno Rikyu trả lời: “Và cuộc đời tôi cũng rạn nứt”. Chiếc bình này sau này đã trở thành một trong những bảo vật quốc gia của Nhật Bản.
Ikebana là sản phẩm của lối sống Nhật Bản. Loại hình nghệ thuật này được tạo ra bởi một quốc gia trong nhiều thế kỷ đã trau dồi khả năng hướng về thiên nhiên như một kho tàng vẻ đẹp vô tận. Nó đã được mọi người nhiệt liệt yêu thích vì tính dễ tiếp cận và vì thực tế là nó giúp một người, ngay cả khi nghèo khó cảm thấy giàu có hơn về mặt tinh thần…
Đối với người Nhật, những bó hoa và cây cối không chỉ là vật trang trí mà còn là thứ gì đó có ý nghĩa và mang tính biểu tượng. Thông và các loài Rodea tượng trưng cho tuổi trẻ mãi mãi và cuộc sống lâu dài, hoa mẫu đơn và tre tượng trưng cho thịnh vượng và hòa bình; hoa bắp cải, hoa cúc, hoa lan tượng trưng cho niềm vui.
3. Cách chiêm ngưỡng Ikebana
Nếu ai đó muốn chiêm ngưỡng bó hoa thì nên quỳ cách tokonoma 1 mét, hơi cúi người và nhìn bó hoa từ bên dưới, từ từ đưa mắt lên trên cùng. Nhìn bó hoa từ bên cạnh hoặc nhìn vào bên trong chiếc bình được cho là không đứng đắn. Nếu bạn muốn xem phần đế của bó hoa thì bạn nên hỏi gia chủ. Khi khách đến bó hoa, chủ nhà ngồi cạnh tokonoma, quay mặt về phía khách và cúi đầu nói: “Chúng tôi xấu hổ vì nghề thủ công khiêm tốn của mình”.
Trong văn hóa Nhật Bản, nó thường đóng vai trò trung gian trong giao tiếp giữa con người với nhau, nó thường được tặng cho người thân và bạn bè như một cách gửi đi những lời chúc tốt đẹp.
II. Nguyên tắc cơ bản của Ikebana
Cắm hoa là nghệ thuật kết hợp hài hòa giữa màu sắc, hình dáng và vị trí của cây nhờ sự trợ giúp của các kỹ thuật đã phát triển qua nhiều thế kỷ. Những kỹ thuật này bao gồm tạo đường nét, khối lượng, không gian, điểm nhấn…
1. Đường nét
Là cách cắm hoa có chiều rộng, chiều cao và chiều sâu riêng trong phạm vi đường kẻ. Hướng của các đường xác định tính đặc thù theo chủ đề của cách cắm hoa cụ thể, ví dụ những đường nằm ngang mang ý nghĩa lạnh lùng, thờ ơ; đường chéo ngược lại gợi lên cảm giác vui vẻ, tinh thần phấn chấn; đường chéo hướng xuống là dấu hiệu của nỗi buồn, ký ức hoặc sự vĩ đại; đường thẳng đứng là biểu tượng của sự ấm áp, khao khát.
Đường kẻ giống như một hành lang cho bất kỳ cách cắm hoa nào mà nhờ nó, hình dạng tổng thể được sắp xếp hợp lý, khối lượng và chủ đề của cách cắm hoa sẽ được vạch rõ ràng. Các khoảng trống giữa các đường kẻ sẽ được lấp đầy bằng nhiều chất liệu gồm hoa, lá, cành cây nhỏ, cành cây.
2. Khối lượng
Điểm nhấn theo chủ đề được tạo ra bằng cách sử dụng cái gọi là kỹ thuật khối màu – tập trung 1 màu cụ thể vào một nơi. Quy định vật nặng được đặt ở chân đế để làm nền của bức tranh. Khối lượng trong thành phần thường được tạo ra từ những bông hoa nhỏ: hoa lưu ly, hoa păng-xê, hoa loa kèn, hoa nghệ tây, hạt cải dầu, đậu Hà Lan. Bạn cũng có thể sử dụng lá thông hoặc lá vân sam và lá của các loại cây khác nhau làm khối. Kỹ thuật nghệ thuật khối lượng cho phép nó làm nổi bật màu sắc của một bông hoa cụ thể và tạo ấn tượng về sức mạnh và trọng lượng.
Một số khối có thể cùng tồn tại trong một tác phẩm. Khi tạo một Ikebana như vậy, điều quan trọng là phải tập trung toàn bộ sự chú ý của bạn vào sự tương thích của hình nền, vào sự sắp xếp tương phản hoặc hài hòa của chúng.
3. Màu sắc
Màu sắc đóng một vai trò rất quan trọng trong Ikebana, phụ thuộc vào mức độ chính xác của cách phối màu trong bố cục. Chúng ta biết rằng các màu sắc khác nhau và sự kết hợp của chúng có thể gợi lên những cảm xúc nhất định ở một người và tạo ra một tâm trạng cụ thể. Ví dụ màu vàng, cam và đỏ gợi lên cảm giác vui vẻ, ấm áp và nhẹ nhàng và những màu này luôn nổi bật trên nền chung của bức tranh. Màu sắc phổ biến nhất trong truyền thống của Nhật Bản là màu vàng và vàng kim vì chúng mang các vật thể lại gần hơn và phóng to một cách trực quan.
Màu tím, xanh lam, lục lam khơi gợi cảm giác lạnh lùng, xa cách với người xem và có tác dụng nhấn mạnh hình dạng hoặc khối lượng của bố cục tổng thể. Màu xanh lá cây là một màu trung tính, được sử dụng như một thành phần kết nối các họa tiết riêng lẻ hoặc để chỉnh sửa 1 chút về sự không tương thích nhỏ giữa các màu. Trắng và đen cũng là những màu trung tính, trong đó màu trắng khơi gợi sự buồn bã, kết hợp trắng với đỏ sẽ mang lại cảm giác vui vẻ. Màu đen kết hợp với các màu khác (đặc biệt là đỏ và cam) tạo cảm giác trang trọng và nghiêm khắc.
Cần nhớ các nguyên tắc so sánh và tương thích của một số màu, ví dụ sự kết hợp thành công nhất là vàng và tím, cam và xanh lam, đỏ và xanh lam, lục, vàng và tím, vàng cam và tím – xanh.
4. Điểm nhấn
Các điểm nhấn trong ikebana được đặt bằng cách sử dụng các thành phần nổi bật nhất (về vẻ đẹp và tính biểu cảm), mà tất cả các thành phần khác đều phụ thuộc vào. Điểm nhấn có thể là một bông hoa, một chiếc lá hoặc một tập hợp chúng miễn sao là hình dạng, màu sắc, đường cong kỳ lạ của cây cũng như khả năng tương thích của các thành phần với nhau.
III. Các trường phái & phong cách Ikebana
1. Ohara
Được thành lập vào năm 1897 bởi Unshin Ohara. Ngôi trường này mang tính thử nghiệm do thực tế là Nhật Bản vào thời điểm đó đã không còn cô lập với thế giới. Lúc đầu, những đổi mới của Ohara không phù hợp với sở thích của những người theo truyền thống mà là phong cách Moribana, do người sáng lập trường phát minh ra, đã nhận được sự yêu thích rộng rãi và lan rộng khắp thế giới.
Trường phái này sử dụng những chiếc bình thấp, phẳng làm bằng thủy tinh, gốm sứ và đất nung. đồng thời hình dạng của bình hoa có thể rất đa dạng: hình chữ nhật, hình vuông, hình bầu dục, hình cầu… Việc sắp xếp các yếu tố bố cục không chặt chẽ như các phong cách khác, lá và hoa được sử dụng với số lượng lớn, sắp xếp tự do.
Các tác phẩm theo phong cách Moriban được làm từ thực vật thủy sinh như hoa súng, cây đuôi mèo…
2. Sogetsu
Được thành lập vào năm 1926 bởi Sofu Teshigahara. Sự đổi mới chính là việc sử dụng sắt, đá, nhựa, dây… trong các tác phẩm. Nó dựa trên hai phong cách – Moribana và Nagaira; vật liệu được sử dụng không chỉ là thực vật sống mà còn khô, cũng như cành cây được sơn, tẩy hoặc chà nhám và thậm chí cả những đồ vật không có nguồn gốc thực vật: đá, sỏi, cát, kim loại, gốm sứ, lông vũ, dây thừng, dây, giấy, tổng hợp sản phẩm… Trường phái này có những tác phẩm thu nhỏ chỉ cao 10 cm và những tác phẩm cao hơn 3 m.
3. Ikenobo
Được thành lập vào thế kỷ 15 bởi linh mục Senkei. Là một trường phái cổ điển. Ngôi trường này được thành lập vào thế kỷ 16 bởi Ikenobo. Vào thời điểm đó, sự khởi đầu của nhiều phong cách khác nhau đã được đặt ra. Một trong những phong cách đầu tiên được gọi là rikka, được dịch có nghĩa là “hoa đứng”.
Những người theo trường phái Ikenobo đã sử dụng cách sắp xếp đặc trưng của cành và hoa làm cơ sở cho các tác phẩm của họ, thân của chúng tạo thành một chùm dày đặc, đóng vai trò là biểu tượng cho sự đoàn kết của con người. Tất cả các cây trong phong cách này được đặt thẳng đứng trong bình. Ở giữa là một cành thông, tuyết tùng hoặc tre. Cành và hoa được gia cố sao cho thân cây không tiếp xúc với thành bình. Chiều cao của toàn bộ bố cục dao động từ 1.5 – 1.8 m.
Vào thời Trung cổ, phong cách rikka chỉ phổ biến trong giới thượng lưu trong xã hội. Sau đó, các quy tắc đã được đơn giản hóa, nhiều loại vật liệu trang trí bắt đầu được sử dụng và các hình thức sắp xếp mới bắt đầu xuất hiện.
Phong cách chokka dựa trên phong cách rikka, nhưng nó đơn giản hơn và nhanh chóng trở nên phổ biến. Những chiếc bình để tạo bố cục theo phong cách sặc sỡ đã được lựa chọn với nhiều hình dạng và kích cỡ khác nhau: thấp và cao, nhỏ và lớn, hình tam giác, tròn, vuông, thon dài. Đồng thời, toàn bộ bố cục dường như lao lên. Các quy tắc yêu cầu chiều cao của các bộ phận chính phải gấp đôi chiều cao và đường kính của chiếc bình (Hình dưới). 1 hoặc 2, rất hiếm khi 3 loại cây được sử dụng.
Phong cách nagaire, có nghĩa là “hoa ném vào bình” (hình dưới), xuất hiện như một sự thay thế cho phong cách rikka: Phong cách này không có quy tắc nào, hoa được cắm tự nhiên trong lọ thủy tinh mờ đục nhiều màu hoặc lọ gốm hình trụ, hình chữ nhật và các hình dạng khác. Ý tưởng chính của những người theo phong cách Nagaire là “vẻ đẹp là nơi không có sự giả tạo”
Vào thế kỷ 16, nghi thức trà đạo được hình thành, đồng thời xuất hiện một phong cách ikebana mới là chabana, có nghĩa là “hoa trà”. Các bố cục cho trà đạo được thực hiện khiêm tốn, nhỏ gọn, sử dụng số lượng cây tối thiểu và thường bao gồm một bông hoa trong một chiếc bình rất đơn giản. Các bố cục theo phong cách này có đặc điểm là thể hiện thực vật đang trong quá trình phát triển nên khi sáng tác họ sử dụng những cành có nụ đang chớm nở, tượng trưng cho tương lai, tái sinh sự sống; những cành có lá xanh và hoa đang nở là biểu tượng của cuộc sống thực tại còn những chiếc lá khô được sử dụng trong tác phẩm nói về quá khứ..
Ngày nay, đây là môn học bắt buộc trong các trường học ở Nhật Bản.
IV. Hướng dẫn cắt cành trước khi cắm hoa
1. Khi nào nên cắt hoa
Bạn có thể cắt hoa vào những thời điểm khác nhau. Trong giai đoạn nụ có màu thì có thể cắt những loại sau: Amaryllis, thủy tiên vàng, hoa tulip, hoa súng. Nên cắt lan Nam Phi trong giai đoạn từ khi nụ nở đến khi nở 3 – 4 chùm hoa, hoa bìm bìm vào buổi tối, hoa anh túc, hoa hồng của một số giống.
Trong giai đoạn ra hoa, bạn có thể cắt cây thủy sinh, cây thu hải đường, hoa huệ, hoa cây ông lão, hoa chuông, đậu lupin, mộc lan, chi nghệ hương. Cắt cành mẫu đơn khi nở 3 – 4 bông hoa, lay ơn khi nở 1 – 2 bông hoa nở. Các loài như cúc vạn thọ, cỏ roi ngựa, hoa cẩm chướng, doronicum, hoa cúc, rudbeckias, tử đinh hương nên được cắt bỏ nếu chúng nở một nửa hoặc nở hoàn toàn. Nên cắt hoa phi yến sau khi nở được 3 – 4 chùm, cắt cành hoa đồng tiền trước khi phấn hoa chín.
2. Cách cắt hoa
Tùy theo loại hoa mà bạn có thể cắt hoa bằng dao, kéo hoặc kéo chuyên dụng Bất kỳ dụng cụ nào được chọn đều phải sắc và phải cẩn thận không làm nát thân cây. Bạn có thể cắt thân cây theo nhiều cách khác nhau. Không nên cắt cành theo một góc vuông vì thân cây sẽ nằm tịt dưới đáy bình và khó hút nước.
Mẹo kéo dài tuổi thọ của hoa
Cành, lá lớn và hoa dùng để cắm nên được ngâm trong nước càng nhanh càng tốt sau khi cắt hoặc cắt khi ngâm cành dưới nước. Một số loại như măng tây, hoa cẩm tú cầu, thược dược, hoa cúc, chi Mào gà tốt nhất nên cắt cành trong một bát nước ấm,ngâm ở đó thêm 5 phút nữa sau đó mới chuyển vào nước lạnh. Sau khi cắt cành, tất cả các cây phải được ngâm sâu trong nước ít nhất nửa giờ trước khi cắm hoa nghệ thuật.
Các đầu của cành cây như liễu, tử đinh hương, cẩm tú cầu, hoa hồng, hoa liên kiều, hoa giấy phải dùng búa tách hoặc bẻ gãy 3 cm trước khi cho vào nước nhằm tăng bề mặt hút nước. Ngay trước khi cắm hoa thì phần bị dập phải được cắt bỏ.
Những cây hoa tử đinh hương, hoa cúc và hoa hồng bị héo có thể hồi sinh bằng cách nhúng đầu cắt vào nước thật nóng trong 15 phút. Ngược lại, nước lạnh sẽ làm chậm quá trình ra hoa, do đó kéo dài thời gian ra hoa và cây vẫn tươi lâu hơn. Nếu cần, có thể trì hoãn việc mở nụ trong một thời gian dài bằng cách đặt chúng vào nước máy, không có đá và bảo quản trong tủ lạnh ở nhiệt độ gần 2°C. Để ngăn chặn sự phát triển của vi sinh vật trong nước, bạn có thể hòa tan thuốc tím, axit boric vào đó, thêm một ít rượu, bạc nitrat, canxi, rượu long não, glycerin, amoniac, phèn.
