Thu hải đường là một chi thực vật có hoa đẹp vì có vẻ ngoài duyên dáng, được mệnh danh là “nàng tiên giữa các loài hoa” và cùng với hoa mộc lan, hoa mẫu đơn, mộc hương, nó cũng được trồng trong các khu vườn của các nhà quý tộc, hoàng gia. Trong bài viết này, cây cảnh NTT sẽ giúp bạn tìm hiểu kỹ hơn về loài hoa này!
Contents
I. Đặc điểm hình thái & sinh trưởng
Thu hải đường là tên của chi thực vật có tên khoa học là Begonia, một chi lớn thứ 6 trong giới thực vật, với khoảng 1930 loài. Nó phân bố rộng rãi ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới Châu Phi, Châu Mỹ, Châu Á và một số đảo kéo dài đến Châu Đại Dương. Chi này có nhiều loài, tính đa dạng rất cao, có giá trị lớn trong nghề làm vườn.
Loài cây này được phát hiện lần đầu tiên vào năm 1687 bởi nhà sư và nhà thực vật học người Pháp Charles Plumier, người đã tham gia chuyến thám hiểm khoa học tới Antilles ở Tây Ấn. Khi trở về sau chuyến thám hiểm, Plumier đã xuất bản cuốn sách “Mô tả các loài thực vật ở Mỹ bằng hình vẽ của chúng”. Trong đó, ông đã kể cho cả thế giới biết về khám phá của mình.
1. Đặc điểm hình thái
Thu hải đường là nhóm cây thân thảo mọng nước sống lâu năm, rất hiếm khi có dạng bán bụi. Cây phát triển từ thân rễ (rhizome) hoặc củ (tuber) với nhiều hình dạng khác nhau (tròn, khối, trụ…). Thân trên mặt đất có thể mọc thẳng, bò, leo hoặc thường rất ngắn hay tiêu biến (lá mọc trực tiếp từ gốc). Có hai nhóm dạng cây trồng phổ biến là loại thân đứng và loại thân mềm rủ xuống.
- Lá thường là lá đơn (hiếm khi lá kép chân vịt), mọc cách hoặc chỉ mọc từ gốc. Cuống lá thường dài và không quá cứng cáp. Có lá kèm dạng màng bao lấy chồi non và sớm rụng. Đặc điểm nổi bật và dễ nhận biết nhất là phiến lá thường bất đối xứng (phiến lá bị lệch), hai bên gốc lá không bằng nhau. Hình dạng lá cực kỳ đa dạng (tim, bầu dục, tròn, xẻ thùy…). Mép lá thường có răng cưa hoặc xẻ thùy không đều, đôi khi mép nguyên. Gân lá thường có dạng chân vịt ở gốc.
- Hoa đơn tính (có hoa đực và hoa cái riêng biệt), nhưng thường cùng gốc (monoecious). Hoa mọc thành cụm dạng xim ở nách lá hoặc đầu cành. Hoa có các phiến bao hoa (tepals) trông giống như cánh hoa thông thường.
- Hoa đực: Thường có 4 phiến bao hoa (xếp thành 2 vòng đối xứng). Nhị nhiều, rời nhau hoặc chỉ dính nhẹ ở gốc.
- Hoa cái: Thường có 2 – 5 phiến bao hoa (có thể nhiều hơn ở hoa kép). Bầu nhụy nằm dưới các phiến bao hoa. Đặc trưng của bầu nhụy là thường có 3 cánh không đều (một số loài không có cánh hoặc chỉ có góc cạnh). Bầu thường có 3 ô. Đầu nhụy lớn, thường xoắn lại hoặc có nhiều nhú.
- Quả & Hạt: Quả là quả nang, thường có cánh tương ứng với bầu nhụy, đôi khi trông giống quả mọng. Bên trong chứa vô số hạt cực kỳ nhỏ, hình thuôn dài, màu nâu nhạt.
2. Phân loài
Chi thu hải đường rất đa dạng, thường được chia thành các nhóm chính dựa trên kiểu hình và cách chăm sóc để dễ nhận biết và trồng:
2.1. Thu hải đường sáp (Wax Begonia / B. semperflorens)
Nhóm phổ biến nhất trồng luống hoặc chậu ngoài trời. Cây rễ chùm, thân mọng nước, mọc thành bụi tròn, siêng hoa với các bông hoa nhỏ màu trắng, hồng, đỏ nở gần như quanh năm.
2.2. Thu hải đường củ (Begonia ×tuberhybrida)
Trồng từ củ lớn, có dạng đứng hoặc rủ (trồng giỏ treo). Nổi tiếng với hoa cực lớn, màu sắc rực rỡ (vàng, cam, đỏ, hồng…) và hình dáng đa dạng (giống hoa hồng, trà mi…). Thường nở hoa mùa hè, củ ngủ đông vào mùa lạnh. Khó trồng hơn, ưa mát, cần che chắn cẩn thận.
2.3. Thu hải đường Thân đứng (Cane Begonia)
Thân mọc thẳng như cây mía/trúc, phân nhánh. Nhiều giống có lá rất đẹp (hình cánh thiên thần, có đốm, màu lạ…) và hoa thường mọc thành chùm rủ xuống (trắng, hồng, đỏ). Khá dễ trồng, nhiều giống ra hoa quanh năm.
2.4. Thu hải đường thân rễ (gồm cả Rex)
Phát triển từ thân rễ bò ngang. Nhóm này được trồng chủ yếu để chơi lá với vô vàn hình dáng, màu sắc, hoa văn lá độc đáo (nhóm Rex Begonia là điển hình). Hoa thường nhỏ, không nổi bật bằng lá. Ưa bóng râm.
- Thu hải đường lá lông (Begonia rex)
2.5. Thu hải đường Rieger (Elatior Begonia / B. × hiemalis)
Giống lai tạo, thường bán dưới dạng chậu hoa cảnh trang trí trong nhà, nở hoa rộ vào mùa mát hoặc mùa đông ở xứ lạnh. Hoa lớn, thường là cánh kép, màu sắc phong phú. Cần điều kiện chăm sóc trong nhà khá đặc thù.
3. Đặc điểm sinh trưởng
Hầu hết các loài đều không chịu lạnh và sợ ánh nắng trực tiếp, thích những nơi có mưa nhiều như rừng rậm, độ ẩm không khí cao, môi trường ấm áp và râm mát. Hầu hết đều thích đất hơi chua, chỉ một số ít được tìm thấy trong môi trường đất khô cằn hoặc kiềm hơn như đá vôi.
Thời kỳ ra hoa từ tháng 4 đến tháng 5 hàng năm, thời kỳ đậu quả vào tháng 9 .
II. Tác dụng & ý nghĩa của hoa
1. Tác dụng
1.1. Giá trị cảnh quan
Các loài trong chi này nổi bật với hoa tươi tắn, hình dáng cây đa dạng, thời kỳ ra hoa khá dài và tương đối dễ trồng. Từ lâu, chúng đã được strồng rộng rãi làm cây cảnh nghệ thuật, cây trồng chậu trong nhà và hoa trồng trang trí sân vườn, bồn hoa.
1.2. Giá trị dược liệu
Một số ít loài có thể dùng làm thuốc. Theo Y học cổ truyền Trung Quốc và kinh nghiệm dân gian, củ (thân rễ/củ) và quả của một số loài được dùng làm thuốc với công hiệu lương huyết chỉ huyết (mát máu cầm máu), tán ứ (làm tan máu tụ) và điều kinh. Các nghiên cứu khoa học cho thấy chúng chứa các thành phần có tiềm năng ức chế thụ thể angiotensin II (có thể liên quan đến điều hòa huyết áp), hạ đường huyết, chống viêm và giảm đau.
1.3. Giá trị thực phẩm
Một số giống nhất định còn có thể được dùng làm thực phẩm, đồ uống hoặc làm thức ăn cho động vật.
2. Ý nghĩa
Nó tượng trưng cho nỗi nhớ nhà của kẻ lang thang và thể hiện nỗi buồn chia ly. Và vì bản chất quyến rũ, hương thơm đọng lại sau cơn mưa, vẻ đẹp của hoa khó diễn tả nên nó còn được dùng như ẩn dụ cho vẻ đẹp.
III. Hướng dẫn trồng & chăm sóc hoa
1. Trồng cây
Đất trồng phải tơi xốp và màu mỡ. Bạn nên sử dụng đất ủ phân, đất mùn lá lẫn than bùn để trồng trong chậu, độ pH 6.5 – 7.5 hoặc thấp hơn. Thay chậu định kỳ 1 – 2 năm/lần vào mùa xuân khi rễ ăn kín bầu.
- Thu hải đường ưa ánh sáng gián tiếp sáng sủa hoặc bóng râm nhẹ (tránh nắng trực tiếp gay gắt), ấm áp (18 – 25°C lý tưởng, tránh lạnh dưới 10-15°C), ẩm độ vừa phải đến cao nhưng cần thông thoáng tốt để tránh bệnh nấm.
- Chỉ tưới khi lớp đất mặt đã khô. Tưới đẫm cho nước thoát hết ra ngoài, tránh để đất sũng nước liên tục vì cây rất dễ bị thối rễ/thân. Giảm tưới vào mùa đông hoặc khi cây ngủ đông.
- Bón phân lỏng cân đối pha loãng khoảng 2 – 4 tuần/lần trong mùa sinh trưởng (xuân-thu). Ngừng bón vào mùa đông hoặc khi cây ngủ đông.
- Thường xuyên ngắt bỏ hoa tàn, lá vàng/héo. Có thể bấm ngọn hoặc cắt tỉa cành già/dài vào mùa sinh trưởng để cây gọn gàng và phân nhánh nhiều hơn.
Cần chú ý các bệnh do nấm như phấn trắng, mốc xám, thối thân/rễ (thường do ẩm ướt, thiếu thoáng khí) và các loại sâu hại như rệp sáp, rệp vừng, nhện đỏ. Phòng trừ bằng cách duy trì môi trường sạch sẽ, thông thoáng và xử lý sớm khi phát hiện.
Kỹ thuật ép cây ra hoa
Ép ra hoa lại: Vào đầu hè (khoảng tháng 7), chuyển cây vào nơi râm mát, giảm ánh sáng và hạn chế tưới nước dần dần cho đến khi lá vàng rụng, ép cây vào trạng thái ngủ nghỉ trong khoảng 35 – 45 ngày (chỉ tưới rất ít để giữ ẩm củ). Sau thời gian này, đưa cây ra nơi đủ sáng, tưới đẫm và bón phân lỏng trở lại để kích thích cây nảy mầm và ra hoa mới (có thể nở sau vài tuần).
Ép hoa Tết: Vào giữa mùa đông, tăng nhiệt độ lên khoảng 20 – 25°C, tưới đẫm nước và bón phân lỏng. Sau khoảng 30 – 40 ngày, cây có thể được kích thích ra hoa.
Nếu cây không ra hoa: Nguyên nhân chủ yếu thường do thiếu ánh sáng hoặc bón quá nhiều phân đạm.
IV. Phương pháp nhân giống
Hoa thu hải đường thường được nhân giống theo nhiều cách, ví dụ như giâm cành, gieo hạt, phân chia rễ.
1. Gieo hạt
Ít phổ biến cho người trồng tại nhà vì cây con phát triển rất chậm (có thể mất 5 – 6 năm mới ra hoa) và thường không giữ được đặc tính của các giống lai F1. Hạt rất nhỏ, một số loài cần ánh sáng để nảy mầm (gieo trên bề mặt, không phủ đất). Nhiệt độ nảy mầm tốt nhất là 20 – 25°C, cần giữ ẩm cao liên tục và môi trường tương đối sạch sẽ.
2. Chia thân rễ
Đây là phương pháp hiệu quả cho các loại mọc thành bụi hoặc có thân rễ. Thời điểm tốt nhất là vào mùa xuân hoặc mùa thu. Cẩn thận tách các cụm cây hoặc cắt các đoạn thân rễ, đảm bảo mỗi phần tách ra có ít nhất 1 – 2 điểm sinh trưởng (mầm/mắt ngủ) và có rễ kèm theo. Trồng các phần đã tách vào giá thể thoát nước tốt, giữ ẩm và đặt nơi râm mát cho cây phục hồi.
3. Giâm lá, cành
Phổ biến cho các loại Thu hải đường thân đứng hoặc thân rũ (Trailing). Thời điểm tốt nhất là mùa xuân hè (khoảng tháng 4 – 7) khi cây sinh trưởng mạnh. Cắt các đoạn cành ngọn hoặc thân khỏe mạnh dài 10 – 15cm (có 2 – 3 đốt), loại bỏ bớt lá ở phần gốc, giữ lại 2 – 3 lá ngọn. Có thể nhúng vào hormone kích thích ra rễ. Giâm vào giá thể sạch, thoát nước tốt (như cát pha, perlite, vermiculite…). Giữ ẩm liên tục (nên trùm túi nilon) và duy trì nhiệt độ ấm áp (20 – 22°C). Cành thường ra rễ sau khoảng 1 tháng.
Giâm lá áp dụng được cho nhiều loại, đặc biệt hiệu quả với thu hải đường Rex và một số loại thân rễ. Chọn lá khỏe mạnh, có thể cắt nguyên lá kèm theo một đoạn cuống ngắn (2 – 3cm) hoặc dùng một phần phiến lá có chứa gân chính. Cắm phần cuống hoặc mép lá có gân vào giá thể ẩm, tơi xốp (than bùn, perlite…). Yêu cầu độ ẩm rất cao (bắt buộc phải trùm kín nilon) và giữ ấm. Rễ và cây con sẽ từ từ mọc ra từ gốc cuống hoặc vị trí gân lá sau một thời gian khá dài.
