Kim ngân lượng: Đặc điểm, tác dụng, cách trồng & chăm sóc

Kim ngân lượng là một trong những vị thuốc thảo dược được dân gian sử dụng rất phổ biến, trong đó rễ và lá có tác dụng têu huyết ứ, giảm đau, điều hòa kinh nguyệt, thấp khớp, khó tiêu, viêm họng. Quả có thể ép lấy dầu, hiệu suất dầu đạt 20 – 25%, dầu có thể dùng làm xà phòng. Nó cũng là một loài cây cảnh và có nhiều giống đẹp.

I. Đặc điểm hình thái & sinh trưởng

1. Đặc điểm hình thái

Kim ngân lượng hay còn gọi là trọng đũa, có tên khoa học là Ardisia crenata, một loài thuộc họ Primulaceae (họ Anh thảo). Đây là cây bụi, cao 1 – 2 mét; thân mập mạp, nhẵn, không lông, không phân cành ngoại trừ các cành mang hoa đặc biệt ở bên. Cây khỏe, mọc thẳng, cành vươn dài.

• Lá chất da hoặc giấy cứng, hình elip hoặc hình mũi mác ngược, đầu lá nhọn, gốc lá hình nêm, dài 7 – 15 cm, rộng 2 – 4 cm, mép lá có khía gợn sóng, có các tuyến điểm rõ ràng ở mép lá, hai mặt nhẵn, không lông, đôi khi mặt dưới có vảy rất nhỏ, gân bên 12 – 18 cặp, tạo thành đường gân mép lá không đều. Cuống lá dài khoảng 1 cm.
• Cụm hoa dạng tán hoặc xim, mọc ở đầu cành, cành hoa gần đỉnh thường có 2 – 3 lá hoặc nhiều hơn, hoặc không có lá, dài 4 – 16 cm; cuống hoa dài 7 – 10 mm, gần như không lông. Hoa dài 4 – 6 mm, đài hoa chỉ dính liền ở gốc, lá đài hình trứng thuôn dài, đầu tròn hoặc tù, dài 1.5 mm hoặc ngắn hơn một chút, mép nguyên, hai mặt nhẵn, không lông, có tuyến điểm; cánh hoa màu trắng hoặc pha hồng, cong ra sau khi nở, hình trứng, đầu nhọn, có tuyến điểm, mặt ngoài nhẵn, không lông, mặt trong đôi khi có nhú; nhị ngắn hơn cánh hoa, bao phấn hình tam giác, mặt lưng thường có tuyến điểm; nhụy cái bằng hoặc dài hơn cánh hoa, không lông. Ra hoa tháng 5 – 6.
• Quả hình cầu, màu đỏ tươi, kết quả tháng 10 – 12, quả đỏ như hạt châu đỏ, kích thước và hình dạng đồng đều, đỏ mọng, trong suốt, cực kỳ đẹp.

2. Đặc điểm sinh trưởng

Trong tự nhiên, cây mọc ở rừng rậm ở độ cao 90 – 2400m so với mực nước biển. Nó thích môi trường ấm áp, ẩm ướt, có bóng râm và thông thoáng, không chịu được hạn hán hay dưới ánh nắng mặt trời. Đất trồng tốt nhất là đất thịt pha cát hoặc đất giàu mùn, hơi chua. Nhiệt độ tối ưu cho sự phát triển của cây là 16 – 30°C. Khi nhiệt độ cao hơn 35°C, cây phát triển chậm lại.

II. Tác dụng & ý nghĩa của cây

1. Tác dụng

1.1. Làm cảnh

Dáng cây đẹp, quả khi chín có màu đỏ tươi, mang ý nghĩa giàu sang, phú quý và may mắn, vì vậy những người trồng gọi nó là “Phú quý tử” (hạt phú quý) hoặc cây “Vạn lượng”, và cây chịu bóng, là một loại cây cảnh nội thất tuyệt vời để ngắm quả. Do tên gọi mang ý nghĩa may mắn, nên đây là loại cây bán chạy trong dịp Tết.

1.2. Thuốc

Tất cả các bộ phận của cây đều có thể dùng làm thuốc, vị đắng, tính mát, có tác dụng thanh nhiệt, hạ hỏa, tiêu sưng, giải độc, hoạt huyết, khứ ứ, trừ đờm, giảm ho. Chủ trị viêm amidan, đau răng, chấn thương do té ngã, đau nhức xương khớp do phong thấp, khí hư ở phụ nữ, thông kinh.

III. Hướng dẫn trồng & chăm sóc cây

1. Trồng & chăm sóc

Thời điểm tốt nhất để trồng cây là tháng 4 – 5 hoặc tháng 9. Cây ưa thích loại đất thoát nước tốt nhưng vẫn giữ được độ ẩm, giàu chất hữu cơ (mùn), và có độ pH hơi chua đến trung tính. Nếu trồng trong chậu, bạn có thể cân nhắc sử dụng hỗn hợp đất vườn, xơ dừa, trấu theo tỷ lệ 5:3:2, nếu trồng trực tiếp xuống đất thì bạn có thể cân nhắc trộn đất mùn lá với tỷ lệ khoảng 30% vào đất đã đào ở hố trồng, và để yên trong 1 tuần trước khi trồng. Sau khi trồng, bạn nên dựng giá đỡ một thời gian để tránh cây con bị đổ.

• Loài này không cần quá nhiều ánh sáng, nó thích môi trường bán râm (nửa nắng nửa râm, ánh nắng tự nhiên gián tiếp và yếu chứ không phải trực tiếp, cường độ mạnh). Nhiệt độ tốt nhất là ở mức 15 – 28°, nếu nhiệt độ < 7°C hoặc > 35°C đều gây bất lợi cho sự phát triển của cây.
• Tưới nước thường xuyên để đất không bị quá khô, nhưng cũng chú ý phải có quãng thời gian đất khô nhất định chứ không để ẩm liên tục, nếu không sẽ dễ bị thối rễ.
• Khi mới trồng được một thời gian thì có thể bón phân tan chậm cho cây. Trong quá trình sinh trưởng sau này, bón 2 – 3 tuần /lần dưới dạng lỏng loại NPK 10-10-10. Nếu nhiệt < 18°C thì hạn chế bón phân. Độ ẩm không khí từ 50 – 70%, nếu độ ẩm quá thấp thì các lá phía dưới sẽ vàng và rụng, các lá phía trên sẽ bị héo.
• Nếu trồng cây trong chậu, bạn sẽ cần phải thay chậu lớn hơn sau mỗi 2 – 3 năm. Thời điểm thay chậu tốt nhất là tháng 4 – 5 hoặc tháng 9 . Khi thay chậu, hãy cẩn thận không cắt vào rễ cây.

Một số vấn đề thường gặp

• Cây không nở hoa có thể do thiếu ánh sáng mặt trời trước khi cây ra nụ.
• Nụ hoa rụng là do gió lùa hoặc nhiệt độ quá lạnh.

2. Phòng trừ sâu bệnh

Kim ngân lượng có thể gặp một số bệnh hại như tuyến trùng, thối thân, bạc lá (đốm lá), và thối rễ.

• Tuyến trùng gây sưng rễ, tạo nốt sần, có thể xử lý bằng cách nhổ bỏ cây bệnh và xử lý đất.
• Bệnh thối thân và bạc lá gây ảnh hưởng đến thân, lá, cần đảm bảo thoát nước tốt và có thể dùng các loại thuốc phun như Chlorothalonil, Propineb.
• Bệnh thối rễ thường do độ ẩm cao, cần phun thuốc phòng trừ.

Ngoài ra, cây còn có thể bị sâu hại tấn công, như rệp hút nhựa làm quăn lá, có thể dùng Pirimicarb, Pyridaben hoặc Pyridaphenthion để phun. Các loại sâu bướm đêm, sâu ăn lá có thể phòng trừ bằng cách che lưới, bẫy đèn hoặc phun thuốc như Methomyl, Chlorpyrifos, hoặc Methyl parathion. Cần chú ý đọc kỹ hướng dẫn sử dụng trên bao bì các loại thuốc trước khi dùng.

Một số vấn đề thường gặp: 

• Đầu lá bị khô do không khí quá khô, gió lùa hoặc tưới nước không đủ.
• Đốm nâu trên lá do tưới nước quá nhiều và đất bị lạnh.
• Lá bị xoăn: Chênh lệch nhiệt độ giữa ngày và đêm.
• Cây không ra hoa hoặc ra hoa ít: Có thể do nhiệt độ <10°C.
• Rụng nụ: Nếu hoa rụng trước khi đậu quả, có nghĩa là nhiệt độ quá thấp hoặc cây bị gió lùa. Chuyển cây đến nơi ấm hơn.
• Lá vàng nếu không có đủ chất dinh dưỡng trong đất, nhưng việc bón phân bổ sung sẽ không giải quyết được vấn đề, mà chỉ làm cho nó trở nên tồi tệ hơn. Lúc này nên thay đất mới.

IV. Phương pháp nhân giống

1. Gieo hạt

• Tốt nhất nên gieo hạt giống đã thu hoạch trong cùng năm vì để càng lâu thì tỷ lệ nảy mầm càng thấp.
• Chọn hạt tròn trịa, không có dị tật và chọn hạt giống của cây không bị bệnh hoặc côn trùng gây hại vì hạt sẽ có khả năng kháng sâu bệnh tốt hơn.

Đầu tiên bạn ngâm trong nước nóng 60°C trong 15 phút, sau đó ngâm trong nước ấm 12 – 24 giờ tiếp theo. Gieo hạt vào đất trồng sau đó phủ đất dày 1 cm lên, tưới ẩm cho đất, duy trì nhiệt độ trong khoảng 20 – 28°C, hạt có thể nảy mầm sau ~20 ngày. Khi cây con có 3 lá thì trồng trong bầu riêng, không tưới nước trong 7 ngày đầu tiên. Đất gieo hạt có thể là đất thịt pha cát theo tỷ lệ 3:1.

2. Giâm cành

Đất giâm cành gồm cát sông, đất than bùn, mùn lá hoặc xơ dừa. Chọn cành khỏe của cây đang phát triển mạnh 1 – 3 năm tuổi và dài từ 5 – 15 cm, mỗi đoạn phải có 3 đốt lá. Khi cắt xành, bạn chú ý khía trên cắt phẳng cách chồi lá trên cùng khoảng 1 cm, khía dưới cắt chéo cách khoảng 0.5 cm. Ngâm cành trong chất kích thích ra rễ và cắm vào đất, tưới nước giữ cho đất luôn ẩm.

3. Phân lớp

Tương tự như phương pháp giâm cành. Chọn những cành khỏe và bóc một vòng vỏ cây cách đầu cành khoảng 20 – 30 cm, chiều rộng khoảng 1 cm và bó lại bằng một ít đất vườn quanh vết cắt, buộc chặt hai đầu và bọc lại bằng nilon. Mất khoảng 4 – 6 tuần để cành bén rễ. Sau khi bén rễ thì cắt bỏ cành cùng với bộ rễ và trồng riêng.