Hoa tử đằng: Đặc điểm, tác dụng, cách trồng & nhân giống

Hoa tử đằng là một loại cây rất đẹp và cũng là một trong những loài hoa bonsai được nhiều người yêu hoa rất ưa chuộng, nó nở hoa vào cuối tháng 3 đầu tháng 4 hàng năm.

I. Đặc điểm hình thái & sinh trưởng

1. Đặc điểm hình thái

Tử đằng là loài dây leo thân gỗ lớn, sống lâu năm, rụng lá theo mùa. Cây có thể leo rất cao (tới 20 – 25 mét) và sống rất lâu, thân chính hóa gỗ rất lớn (đường kính có thể trên 10cm). Vỏ cây màu nâu xám. Cành non màu nâu vàng, thường phủ lông tơ mịn như lụa màu trắng khi còn non, sau đó trở nên nhẵn.

• Lá mọc cách trên cành. Lá có kích thước lớn, là lá kép lông chim lẻ một lần, dài tổng thể từ 15 đến 25 cm. Mỗi lá kép gồm 7 đến 13 lá chét mọc đối dọc theo trục lá kép.
  • Lá chét: Hình trứng-elip hoặc trứng-mác, dài 5 – 8 cm (có thể tới 12cm), rộng 2 – 4 cm. Lá chét ở đỉnh thường lớn nhất, cặp lá chét ở gốc nhỏ nhất. Đầu lá nhọn dần hoặc có đuôi nhọn, gốc lá tù tròn, hình nêm hoặc hơi lệch. Mép lá nguyên. Chất lá giấy. Lá non thường có lông tơ áp sát ở cả hai mặt, lá trưởng thành trở nên nhẵn hoặc gần như nhẵn. Cuống lá chét rất ngắn. Có lá kèm nhỏ dạng sợi cứng ở gốc lá chét, thường sớm rụng.
• Cụm hoa là đặc điểm trang trí chính, dạng chùm, thường mọc ra từ các chồi ở nách lá hoặc chồi đỉnh của các cành ngắn đã hình thành từ năm trước. Cụm hoa rất lớn, dài 15 – 30 cm, rủ xuống thành những chuỗi hoa đẹp mắt. Trục cụm hoa có lông tơ. Mỗi cụm mang rất nhiều hoa (thường 20 – 30 bông trở lên), xếp dày đặc. Đặc biệt, hoa thường nở đồng loạt hoặc gần như đồng loạt trên cả cụm, và nở trước khi lá non xuất hiện vào mùa xuân, tạo nên cảnh tượng ấn tượng.
  • Hoa có cấu trúc hình cánh bướm đặc trưng của họ Đậu. Hoa dài 2 – 2.5 cm, có mùi thơm nhẹ nhàng, dễ chịu. Cuống hoa mảnh, dài 2 – 3 cm.
  • Đài hoa: Hình chuông, dài 5 – 6 mm, chia 5 răng nhỏ, phủ lông tơ mịn bên ngoài.
  • Tràng hoa: Màu sắc phổ biến nhất là tím hoa cà hoặc xanh tím, đôi khi có giống màu trắng. Gồm 5 cánh: 1 cánh cờ lớn nhất, hình gần tròn, lật ngửa ra phía sau, gốc cánh có 2 mấu phụ; 2 cánh bên hình thuôn dài, gốc có tai nhỏ; 2 cánh thìa ở dưới cùng, cong hình lưỡi liềm, thường dính liền nhau ở mép dưới, bao bọc lấy bộ nhị và nhụy.
  • Nhị & Nhụy: Có 10 nhị. Đặc trưng là 9 nhị dính liền với nhau thành một ống bao quanh bầu nhụy, còn 1 nhị ở phía trên tách rời. Bầu nhụy thượng, phủ lông tơ mịn, chứa 6 – 8 noãn. Vòi nhụy cong vào trong, đầu nhụy nhỏ.
• Quả thuộc dạng quả đậu, hình dải, dẹt, dài 10 – 20 cm, rộng 1.5 – 2.5 cm. Vỏ quả khi non màu xanh, khi già hóa gỗ tương đối cứng, bề mặt vỏ phủ dày lớp lông nhung mịn màu vàng nâu. Quả tồn tại khá lâu trên cây. Khi khô quả sẽ nứt thành 2 mảnh vỏ để giải phóng hạt.
• Mỗi quả chứa 1 – 3 hạt. Hạt hình tròn dẹt hoặc hình thận, màu nâu, bóng, đường kính khoảng 1.5 cm.

Cây ra hoa rộ vào mùa xuân (thường là tháng 4 – 5). Quả hình thành và chín vào mùa hè và mùa thu (tháng 5 – 8 hoặc muộn hơn).

2. Đặc điểm sinh trưởng

Đây là loại cây trồng thích hợp ở vùng ôn đới ấm áp, có khả năng thích ứng mạnh với nhiều kiểu khí hậu nhưng chịu lạnh tốt hơn, chịu ẩm tốt và có thể sống trên đất nghèo dinh dưỡng, ưa ánh sáng mặc dù có thể trồng ở trong bóng râm.

Ở các nước phương Tây, việc chào đón khách bằng cách gửi tặng hoa tử đằng là thể hiện lòng hiếu khách. Cây tử đằng khỏe mạnh, đơn giản, cành lá tươi tốt mềm mại, tràn đầy sức sống.

II. Tác dụng của hoa tử đằng

1. Tác dụng

1.1. Cảnh quan

Tử đằng là loài dây leo thân gỗ sống lâu năm, có giá trị làm cảnh rất cao và được trồng rộng rãi trên toàn thế giới. Cây được yêu thích nhờ dáng leo uốn lượn mềm mại, tán lá xanh mát và đặc biệt là những chùm hoa dài màu tím biếc (hoặc trắng, hồng ở một số giống) rủ xuống cực kỳ đẹp mắt và thơm nhẹ vào mùa xuân.

Đây là lựa chọn tuyệt vời để trồng cho leo giàn hoa, mái hiên, cổng vòm, bờ tường, hoặc uốn lượn quanh thân cây cổ thụ, núi đá. Cây cũng có thể được cắt tỉa, tạo dáng thành cây bụi hoặc bonsai nghệ thuật. Hình ảnh Tử đằng cũng là đề tài quen thuộc trong thơ ca và hội họa cổ điển.

1.2. Dược liệu

Theo Y học dân gian, vỏ thân, thân và rễ cây được dùng làm thuốc. Vỏ thân/thân có tác dụng lợi thủy (lợi tiểu), trừ thấp khớp, sát trùng. Rễ cây có tác dụng khu phong trừ thấp, thư cân hoạt lạc (trị đau nhức xương khớp do phong thấp).

1.3. Thực phẩm

Ở một số vùng Trung Quốc (như Hà Nam, Sơn Đông, Hà Bắc), hoa Tử đằng được thu hái để chế biến thành các món ăn truyền thống như hấp cơm, làm bánh, nấu cháo, chiên hoặc làm gỏi…

1.4. Sinh thái

Tử đằng có khả năng chống chịu tốt với các khí độc hại trong không khí như SO2 (sulfur dioxide) và H2S (hydro sulfide), đồng thời có khả năng hấp thụ bụi, góp phần cải thiện môi trường không khí ở các khu đô thị hoặc công nghiệp.

2. Ý nghĩa

Hoa tử đằng gắn liền với truyền thuyết lãng mạn về một đôi tình nhân yêu nhau sâu đậm nhưng bị gia đình ngăn cấm nên đã cùng nhau quyên sinh. Tại nơi họ ngã xuống đã mọc lên dây leo Tử đằng với những chùm hoa tím nhạt thanh tú, tượng trưng cho tình yêu son sắt, sự tái sinh và lòng chung thủy vĩnh cửu (“sinh ra vì tình yêu và chết đi khi không còn tình yêu”). Do đó, Tử đằng thường được xem là biểu tượng của tình yêu nồng cháy và sự gắn bó không rời.

Riêng Tử đằng trắng còn mang ý nghĩa đặc biệt về tâm hồn tinh khiết, sự thanh sạch, khả năng thanh lọc năng lượng tiêu cực và niềm tin, nên đôi khi được dùng trong các nghi lễ tôn giáo. Nó cũng là biểu tượng cho sự khởi đầu mới, nhắc nhở việc buông bỏ quá khứ để đón nhận cơ hội thay đổi và phát triển, như hình ảnh tượng trưng cho vẻ đẹp và tuổi trẻ phù du trong tác phẩm văn học “Bức tranh Dorian Gray”.

III. Hướng dẫn trồng & chăm sóc cây

1. Trồng & chăm sóc

Thời điểm trồng cây tốt nhất là vào mùa cây ngủ nghỉ (cuối thu sau khi rụng lá đến đầu xuân trước khi nảy mầm). Chọn vị trí có ánh nắng mặt trời đầy đủ, thoáng gió. Cây không quá kén đất nhưng phát triển tốt nhất trên đất sâu, màu mỡ, tơi xốp và thoát nước tốt. Chuẩn bị hố trồng rộng, bón lót phân hữu cơ hoai mục. Quan trọng: Cần làm giàn leo hoặc khung đỡ vững chắc ngay từ khi trồng vì cây leo khỏe và thân hóa gỗ lớn. Do cây có rễ cọc ăn sâu, nên hạn chế tối đa việc bứng và trồng lại cây đã lớn.

• Cây ưa nắng đầy đủ. Ưa khí hậu ôn hòa, ấm áp, chịu lạnh khá tốt (có thể chịu được -10°C).
• Cây non mới trồng cần tưới đủ ẩm. Cây trưởng thành có bộ rễ sâu nên chịu hạn khá tốt. Chỉ cần tưới bổ sung trong mùa sinh trưởng nếu gặp khô hạn kéo dài. Đảm bảo thoát nước tốt, tránh để cây bị úng nước, nhất là vào mùa mưa. Nên ngừng tưới vào cuối mùa thu để cành lá cứng cáp, chuẩn bị cho mùa đông.
• Cây không yêu cầu quá nhiều phân bón. Sau khi bón lót lúc trồng, có thể bón thúc vào mùa hè (tháng 6 đến đầu tháng 8) bằng phân bón lỏng pha loãng (như nước phân hữu cơ hoặc NPK loãng) định kỳ 10-15 ngày/lần để cây sinh trưởng mạnh. Ngừng bón phân hoàn toàn vào cuối tháng 8 để tránh ra lộc non muộn.
• Cắt tỉa (Rất quan trọng để cây ra nhiều hoa): Cây chủ yếu ra hoa trên các cành ngắn (cựa gà) mọc từ các cành già của năm trước. Do đó, cần cắt tỉa đúng kỹ thuật 2 lần/năm:
  • Mùa hè (khoảng tháng 7 – 8, sau đợt hoa chính): Cắt ngắn các cành non mới mọc trong năm (cành không mang hoa), chỉ để lại khoảng 5 – 6 mắt lá (khoảng 15cm). Việc này giúp hình thành cành nhánh ngắn mang nụ hoa cho năm sau.
  • Mùa đông (khi cây ngủ nghỉ, rụng lá): Cắt ngắn tiếp các cành nhánh đã tỉa mùa hè, chỉ để lại 2 – 3 mắt ngủ gần sát cành chính. Đồng thời, cắt bỏ các cành khô, cành chết, cành yếu, cành mọc vượt hoặc mọc không đúng hướng để tạo tán gọn gàng, thông thoáng.

Tử đằng tương đối khỏe mạnh. Tuy nhiên cần chú ý một số sâu bệnh như bệnh thối mềm, bệnh đốm lá/thán thư. Sâu hại có thể gặp là sâu vẽ bùa, ốc sên. Biện pháp phòng trừ tốt nhất là giữ vệ sinh vườn, cắt tỉa cành lá thông thoáng, chăm sóc cây khỏe mạnh. Khi cần thiết, sử dụng các biện pháp an toàn hoặc thuốc bảo vệ thực vật phù hợp, được phép sử dụng.

2. Tại sao cây không nở hoa?

Việc tử đằng chậm hoặc không ra hoa có thể do một hoặc nhiều nguyên nhân sau:

• Cây còn quá non: Cây cần thời gian để trưởng thành và đạt độ tuổi ra hoa (thường mất vài năm sau khi trồng bằng cành chiết/ghép). Đặc biệt, cây trồng từ hạt thì cần rất nhiều năm (từ 7 – 15 năm trở lên) mới có thể bắt đầu ra hoa.
• Cắt tỉa sai cách hoặc không cắt tỉa: Đây là nguyên nhân phổ biến nhất. Nếu cắt tỉa sai thời điểm (ví dụ cắt trụi vào mùa đông/xuân) hoặc không thực hiện cắt tỉa 2 lần/năm đúng kỹ thuật như mô tả ở trên, cây sẽ không hình thành được các cành ngắn chuyên mang hoa.
• Bón quá nhiều phân Đạm (N): Phân đạm kích thích cây phát triển thân lá mạnh mẽ nhưng lại ức chế quá trình tạo hoa.
• Thiếu nắng: Cây Tử đằng cần nhiều ánh nắng mặt trời trực tiếp (ít nhất 5 – 7 giờ mỗi ngày) để quang hợp, tích lũy đủ năng lượng và phân hóa mầm hoa. Trồng cây ở nơi quá râm mát sẽ khiến cây khó ra hoa.
• Sương giá muộn: Nếu có đợt sương giá mạnh vào cuối mùa xuân khi các nụ hoa vừa mới hình thành, chúng có thể bị hư hỏng và không nở được.
• Cây bị căng thẳng (stress): Đôi khi, một chút “căng thẳng” như đất hơi khô hoặc nghèo dinh dưỡng lại có thể kích thích cây ra hoa, nhưng nếu cây bị căng thẳng quá mức (quá khô hạn, sâu bệnh nặng…) thì cũng không đủ sức ra hoa.

IV. Phương pháp nhân giống

Tử đằng có thể được nhân giống bằng nhiều phương pháp như giâm cành (cả cành thân và cành rễ), gieo hạt, chiết cành, tách chồi gốc hoặc ghép cành. Trong đó, giâm cành và tách chồi gốc thường được áp dụng tại nhà nhiều hơn.

1. Chiết

Thực hiện vào mùa cây ngủ nghỉ (sau khi rụng lá). Chọn cành khỏe mạnh (thường là cành 2 năm tuổi). Tại vị trí muốn chiết, dùng dao khoanh hoặc cạo nhẹ một đoạn vỏ. Bó một bầu bằng giá thể ẩm (như rêu sphagnum) vào vị trí đã xử lý vỏ và bọc kín bằng nilon, buộc chặt hai đầu; hoặc uốn cành xuống và lấp đất ẩm vào vị trí đã xử lý vỏ (chiết cành sát đất). Luôn giữ ẩm cho bầu chiết hoặc phần đất lấp. Khi cành đã ra rễ đủ mạnh thì cắt rời khỏi cây mẹ và đem trồng.

2. Gieo hạt

Phương pháp này có thể thực hiện nhưng cây con mất nhiều năm mới ra hoa và có thể không giữ được đặc tính giống bố mẹ.

• Xử lý hạt: Thu hạt vào mùa thu. Vỏ hạt khá cứng, trước khi gieo cần ngâm hạt trong nước ấm (khoảng 50°C) trong 24 giờ. Sau đó có thể khử trùng bằng dung dịch thuốc tím 0.5% trong 20 phút (nếu mầm chưa nhú).
• Gieo hạt: Thời điểm gieo tốt nhất là mùa xuân (tháng 3). Gieo theo hàng vào các rãnh đã chuẩn bị trên luống ươm. Phủ một lớp đất mỏng 1 – 2 cm, có thể phủ thêm rơm rạ hoặc vật liệu khác để giữ ẩm và tránh hạt bị trôi. Giữ ẩm liên tục cho đất.

Hạt nảy mầm sau khoảng 30 – 40 ngày. Khi hạt nảy mầm thì dỡ bỏ vật liệu che phủ. Cây con cần được nuôi dưỡng khoảng 2 năm trong vườn ươm trước khi đủ lớn để trồng ra vị trí cố định.

3. Giâm cành

• Giâm cành thân (hóa gỗ): Thời điểm tốt nhất là vào mùa thu sau khi cây rụng lá hoặc đầu xuân (tháng 3 – 4) trước khi cây nảy mầm. Chọn cành khỏe mạnh (thường là cành 1 – 2 năm tuổi), cắt thành các đoạn dài 10 – 15 cm. Cắm đứng hoặc cắm nghiêng các đoạn cành này vào luống giâm đã chuẩn bị đất tơi xốp, cắm sâu khoảng 2/3 chiều dài cành. Giữ ẩm liên tục cho luống giâm. Phương pháp này có tỷ lệ sống cao, cây con có thể cao 20 – 50cm ngay trong năm đầu tiên và sau 2 năm có thể xuất vườn.
• Giâm rễ: Thực hiện vào cuối tháng 3. Đào lấy các đoạn rễ có đường kính khoảng 0.5 – 2.0 cm, cắt thành các đoạn dài 10 – 12 cm. Cắm các đoạn rễ này vào luống giâm sao cho đầu cắt phía trên ngang bằng với mặt đất. Giữ ẩm liên tục. Cây sẽ mọc chồi mới từ các mắt ngủ trên rễ.

nhân-giống-tử-đằng-bằng-phương-pháp-giâm-cành

4. Tách chồi gốc

Thực hiện vào mùa ngủ nghỉ (sau khi rụng lá, trước khi nảy mầm). Cây Tử đằng thường mọc ra các chồi non từ gốc rễ. Cẩn thận cắt các chồi non đã có rễ này ra khỏi cây mẹ và đem trồng riêng.

5. Ghép

Thường chỉ áp dụng để nhân các giống ưu tú, quý hiếm. Thực hiện vào mùa xuân trước khi cây nảy mầm. Có thể ghép cành hoặc ghép rễ lên gốc ghép là cây Tử đằng được gieo từ hạt.