Hoa súng: Đặc điểm, các loài chính, trồng & chăm sóc

Hoa súng là một chi thực vật thủy sinh sống lâu năm có tên khoa học Nymphaea, thuộc họ Nymphaeaceae (họ Súng) với nhiều màu sắc khác nhau, mọc nhô hẳn lên mặt nước vào ban ngày. Các màu phổ biến của hoa bao gồm đỏ, hồng, xanh, tím, trắng. Hoa súng rất phổ biến ở các vùng nhiệt đới ở Bắc Phi và Đông Nam Á, nó cũng xuất hiện tại một số vùng ôn đới như Nam Phi, Châu Âu.

Chi súng có khoảng 40 loài và đều là những loài hoa đẹp có thể trồng làm cảnh quan, và có nhiều công dụng làm thực phẩm hoặc nguyên liệu sản xuất rượu vang. Ngoài ra bạn cần phân biệt hoa súng với hoa sen, hay loài này có thể gây nhầm lẫn với nhiều người. Danh sách các loài chính sẽ được trình bày ở phần dưới.

I. Đặc điểm hình thái & sinh trưởng

1. Đặc điểm hình thái

Các loài thuộc chi Súng đều là thực vật thủy sinh sống lâu năm, có thân rễ (củ) dày. Chúng có 2 loại lá: lá nổi trên mặt nước thường hình tròn hoặc hình trứng, gốc lá có khía hình tim hoặc hình mũi tên; lá chìm dưới nước thì mỏng như màng và rất dễ rách. Thân và lá cây sẽ khô héo vào tháng 10 – 11 nhưng lại mọc lại vào năm sau miễn là có củ.

• Thân hình trụ, thon và dài tới 2.5 mét, chúng đổi màu từ xanh sang đỏ tí.
• Lá có hình bầu dục, hình trứng hoặc hình oval và nổi trên mặt nước, mép nhẵn và hơi gợn sóng, gốc lá có hình trái tim, mặt trên lá màu xanh đậm còn mặt sau có màu tím đậm do nằm ở dưới nước.
• Hoa mọc đơn độc và nhô lên khỏi mặt nước, đường kính hoa tới 20cm; mỗi hoa có 4 lá đài màu xanh lục; thường có 12- 32 cánh hoa (tràng hoa). Hoa nở vào ban ngày và khép lại vào ban đêm, có các màu chính là trắng, xanh, vàng, hồng. Noãn có hình khuyên và nằm trong ổ hình chén, đầu nhụy lõm xuống và chủ yếu chứa glucose, fructose, axit amin để thu hút côn trùng đến thụ phấn. Hoa thường nở từ tháng 5 – tháng 8, mỗi hoa nở trong 2 – 5 ngày. Khi trời có gió hoặc mưa, hoa không nổi lên trên mặt nước; nụ của nó khép lại. Đặc điểm này của cây giúp bạn xác định thời tiết: Nếu nụ không nở vào buổi sáng thì có thể dự đoán thời tiết xấu vào buổi tối và ngược lại, hoa súng nở vào buổi sáng báo trước một ngày nắng.
• Quả là quả mọng, có hình trứng ngược dài khoảng 3cm, nứt không đều và chín dưới nước; hạt cứng, được bao bọc bởi một lớp chất nhầy, có áo hạt (giả) dạng chén, mọng nước; phôi hạt nhỏ, có một ít nội nhũ (phần dinh dưỡng cho phôi) và nhiều ngoại nhũ.

2. Đặc điểm sinh trưởng

Hoa súng ưa thích trồng ở nơi có ánh sáng mặt trời đầy đủ, nếu trồng ở những ao hồ có cây bóng mát ven bờ sẽ khiến cây sinh trưởng kém hơn. Đất bùn trồng hoa có độ pH từ 6 ~ 8 là tốt nhất, độ sâu nước thích hợp nhất là 25 – 30cm và không nên quá 80cm. Hoa súng đã được trồng trong ao hồ từ hàng ngàn năm trước.

3. Các loài chính

• Súng trắng châu Âu (Nymphaea alba) có nguồn gốc ở sông Nile Ai Cập, đường kính hoa 20 – 25cm. Các lá đài có màu xanh lục, gân lá nổi rõ. Lá gần tròn, đường kính lá ~ 40cm, mép lá gợn sóng và có răng cưa. Hoa có màu trắng, mỗi hoa có 20 – 25 cánh hình bầu dục dài, đầu hoa tròn; nhị hoa có màu vàng nhạt, số lượng từ 70 – 100.
• Súng xanh Ai Cập (Nymphaea caerulea) có nguồn gốc từ Bắc Phi, Ai Cập và Mexico. Đường kính lá ~ 30cm, mặt lá màu xanh lục, mặt sau màu tím sẫm, gốc lá xẻ sâu hình trái tim. Đường kính hoa 15 – 20 cm, có 16 – 20 cánh hoa và hoa nở hình ngôi sao. Có 80 – 100 nhị hoa.
• Súng vàng ôn đới (Nymphaea mexicana) có nguồn gốc ở miền nam Bắc Mỹ , Mexico và Hoa Kỳ . Lá già màu xanh, mặt dưới có đốm tím, mép lá nhẵn, gốc lá xẻ nông. Hoa có đường kính 10 – 14cm màu vàng tươi, có 24 – 30 cánh hoa. Nhị hoa có màu vàng tươi, số lượng 60 – 90.
• Súng đỏ Ấn Độ (Nymphaea rubra) có nguồn gốc từ Ấn Độ và Bangladesh. Đường kính lá ~40 cm, lá non màu đỏ tía, lá già màu xanh, mép lá gợn sóng có răng cưa, gốc lá xẻ sâu. Đường kính hoa ~20 cm và có màu hồng hoặc đỏ, 20 – 25 cánh hoa. Nhị hoa màu vàng, số lượng 70 -100.
• Súng lam (Nymphaea nouchali) có nguồn gốc Ấn Độ và Đông Nam Á. Cuống lá có màu xanh. Đường kính lá ~32cm. Đường kính hoa 15 – 18 cm, 15 – 18 cánh hoa. Có 70 – 100 nhị hoa, chỉ sợi dẹt, đầu có màu xanh nhạt và cực kỳ khỏe.

4. Thông tin thêm

• Loài hoa súng lớn nhất có nguồn gốc từ các hồ cạn và cửa sông thuộc lưu vực sông Amazon, đường kính lá có thể rộng tới 3 mét, mọc trên thân dưới nước và thân có thể dài 7 – 8 mét.
• Hoa súng nhỏ nhất là giống lùn Rwanda, đường kính hoa chỉ 1 – 2cm, được cho là đã tuyệt chủng trong tự nhiên. Vào tháng 11 năm 2009, Carlos Magdalena đã cứu giống này khỏi nguy cơ tuyệt chủng bằng cách ươm hạt giống được lưu trữ tại Vườn Bách thảo Hoàng gia ở London, Anh.

5. Phân biệt sen và súng

Có nhiều điểm khác biệt giữa hoa sen và hoa súng.

• Sen là cây thân thảo lâu năm thuộc họ Nelumbo (họ Sen), súng là cây thân thảo lâu năm thuộc họ Nymphaeaceae (họ Súng).
• Về đặc điểm khác nhau: Lá sen có hình bầu dục & không có khe hở, lá súng có khe hở hình chữ “V” ở gốc lá. Lá sen mọc cao hơn mặt nước, lá súng mọc trên mặt nước. Cuống lá và cuống hoa của sen có gai, sờ vào có cảm giác gai góc trong khi của súng thì không. Hoa sen có bầu nhụy nổi lên, hoa súng có bầu nhụy chìm. Thân ngầm dưới bùn của sen là củ màu trắng có thể ăn được còn thân ngầm của súng màu nâu vàng hoặc nâu sẫm không ăn được.
• Hoa súng có màu sắc phong phú hơn, ngoài trắng, vàng, hồng, đỏ còn có thể có màu xanh, lam, xanh tím mà sen không có (sen chỉ có 3 màu là trắng, vàng và đỏ)

Quan sát kỹ bề mặt của lá sen có lông tơ nhỏ nên ngay cả giọt nước cũng sẽ trôi đi. Lấy cảm hứng từ hiện tượng này, các nhà khoa học đã phát minh ra quần áo không thấm nước và chế tạo các vật liệu mới dùng trong xây dựng, dụng cụ nhà bếp, thậm chí để ngăn cánh máy bay khỏi bị đóng băng.

II. Tác dụng & ý nghĩa của hoa

1. Tác dụng

1.1. Trang trí

Trong lịch sử văn hóa, hoa súng thường trồng trong chậu và ao hồ để nâng cao giá trị cảnh quan sân vườn.

1.2. Dược liệu

Thân rễ của hoa súng rất giàu tinh bột (lên tới 49%), protein (8%), chứa tannin (tannin), alkaloid nymphein, glycoside nymphalin và myricitrin, axit gallic và tartaric, tới 20% đường, nhựa, vị đắng, amoniac, chất gôm, tinh dầu. Nymphalin glycoside có trong hoa có tác dụng giảm đau và thôi miên cơ thể con người. Alkaloid nympheine trong thân rễ ảnh hưởng đến hệ thần kinh trung ương và có tác dụng tâm sinh lý. Lá chứa flavone glycoside myricitrin có tác dụng kích thích hoạt động của tim. Flavonoid có trong cánh hoa nhộng giúp làm giảm sự mỏng manh của các mao mạch nhỏ, điều hòa huyết áp và hoạt động của cơ tim. Nhựa có tác dụng nhuận tràng và kháng khuẩn.

Về tác dụng dược lý, từ thời nhà Tần và Hán bên Trung Quốc, người ta đã sử dụng hoa súng làm thuốc bổ, hầu hết các phần của hoa sen đều có thể được sử dụng làm thuốc, từ hạt, lá, đến củ sen. Chúng có các tác dụng khác nhau như cải thiện tuần hoàn máu, giải nhiệt, giải độc, bổ thận, giảm cân, giúp cải thiện sức khỏe và tinh thần.

1.3. Thanh lọc môi trường

Hoa không chỉ đẹp mà còn có khả năng thanh lọc môi trường đáng kể. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng, màng tế bào của hoa bị tổn thương khi tiếp xúc với các kim loại nặng như chì (Pb), kẽm (Zn) và cadmium (Cd). Hoạt động của các enzyme bảo vệ trong cây súng (như SOD, POD, CAT) cũng bị ảnh hưởng, cho thấy hoa súng có khả năng hấp thụ các kim loại nặng này. Giai đoạn cây súng nở hoa được ghi nhận là thời điểm cây có khả năng thanh lọc mạnh mẽ nhất.

Hơn nữa, chiết xuất từ hoa súng còn có khả năng ức chế sự phát triển của vi khuẩn Microcystis aeruginosa trong nước thải. Với nồng độ chiết xuất đạt 25g/L, tỷ lệ ức chế vi khuẩn này có thể lên tới 91,2% và 96,4%. Điều này cho thấy tiềm năng ứng dụng của cây súng trong việc xử lý ô nhiễm môi trường nước.

2. Ý nghĩa

Ở Hy Lạp và La Mã cổ đại, hoa súng được coi là hiện thân của sự thánh thiện và sắc đẹp, thường được dùng làm vật hiến tế cho nữ thần. Trong bộ sách Tân Ước cũng có câu nói rằng “những vật thiêng liêng sẽ xuất hiện từ bùn lầy nhưng không bị vấy bẩn”. Đối với người Đức, ý nghĩa của nó là sự quyến rũ.

III. Hướng dẫn trồng & chăm sóc hoa

1. Trồng cây

1.1. Trồng chậu

Khi trồng nên chọn chậu cao khoảng 50cm, đường kính càng lớn càng tốt, cho đất trộn phân bón dinh dưỡng vào chậu, độ sâu lấp đất khoảng  30 – 40cm để thuận tiện cho việc trữ nước. Chôn mầm cây ở giữa chậu và hơi lộ ra khỏi đất. Sau khi trồng thì đổ thêm nước sao cho ngập hơn bề mặt bùn 2 – 3cm để ánh sáng tự nhiên sưởi ấm cho củ. Tăng dần mực nước khi cây phát triển.

• Nước phải là nước sạch, độ pH nằm trong khoảng 5.5 – 8.0., nhiệt độ môi trường khoảng 15 – 35°C và không quá 50°C.
• Ánh sáng mặt trời tối thiểu 4 giờ/ ngày. Nếu trồng ở nơi có quá nhiều bóng râm thì sen sẽ ra ít hoặc không ra hoa.

Có thể bón thúc 1 – 2 lần trong giai đoạn cây sinh trưởng. Từ tháng 7 – tháng 8 có thể trộn 50g phân bánh và 10g urê, bọc lại trong túi nhỏ và nhét vào đất cách xa rễ cây một chút, mỗi cây 2 đến 4 túi.

2. Kiểm soát sâu bệnh

• Bệnh đốm lá do nấm gây ra, nhiều nhất là vào mùa mưa khi thời tiết có độ ẩm cao, thường xảy ra trên lá sen già. Triệu chứng của bệnh là các vòng tròn màu vàng sau chuyển sang màu nâu, ở giữa vòng tròn thì khô.
• Bọ trĩ thường xuất hiện trên hoa non làm cho lá cong lại, mặt sau lá có vết bầm màu hồng sau đó khô và đen.
• Rệp thường hút nhựa ở gốc cuống hoa, cuống lá và các lá non làm xuất hiện những đốm nâu đen, nụ hoa và lá nhỏ, màu vàng nhạt và chết.
• Động vật có vỏ như ốc sẽ cho biết nước trong ao tốt hay xấu. Nếu không có đủ oxy trong nước thì ốc sẽ nổi hoặc bám vào mép ao, lúc này phải nhanh chóng thay nước trong ao. Nếu ao có nhiều ốc thì chúng sẽ hút nhựa từ lá non hoặc khiến cuống lá bị gãy nên bạn cần thường xuyên bắt bỏ.

2.1. Thối hạt, bệnh than

• Chọn giống kháng bệnh.
• Thực hiện luân canh từ 2 – 3 năm.
• Chọn củ sen sạch bệnh, sử dụng 50% carbendazim hoặc 20% bột thấm metyl thiophanate tỷ lệ 1:800 lần nước + 75% bột thấm chlorothalonil 1:800 lần nước, phun và bọc hạt bằng màng nhựa trong 1 ngày.
• Loại bỏ kịp thời những cây bị bệnh và phun 50% bột thấm carbendazim tỷ lệ 1:600 lần nước + 75% bột thấm chlorothalonil tỷ lệ 1:600 lần nước.

IV. Phương pháp nhân giống

Hoa súng thường được nhân giống bằng cách phân chia. Nhân giống bằng hạt cũng là một phương pháp nhưng phải đảm bảo nhiệt độ thích hợp cho hạt nảy mầm là 25 – 28°C.

1. Phân chia

Đây là phương pháp nhân giống chủ yếu và hiệu quả nhất đối với cây súng. Thời điểm tùy thuộc vào loại súng: với các loại chịu lạnh, nên tiến hành vào đầu mùa xuân (khoảng tháng 3-4) còn với các loại súng không chịu được lạnh, thời điểm thích hợp là vào giữa tháng 5 trở đi.

Đầu tiên, bạn cần đào thân rễ của cây lên. Sau đó, chọn những đoạn thân rễ có mầm (chồi) khỏe mạnh, mập mạp và cắt chúng thành các đoạn dài khoảng 8-10 cm, đảm bảo mỗi đoạn có ít nhất một mầm. Trồng các đoạn thân rễ này vào chậu, đặt mầm hướng lên trên và vùi vào trong đất, sao cho phần mắt mầm ngang bằng với mặt đất. Mỗi chậu nên trồng từ 5 đến 7 đoạn. Sau khi trồng, phơi nắng nhẹ chậu cây trước khi cho nước vào. Mực nước ban đầu nên để nông, không ngập quá sâu để tránh ảnh hưởng đến sự phát triển của mầm. Khi nhiệt độ tăng lên và mầm bắt đầu nhú lên, bạn có thể từ từ tăng dần mực nước.

Độ sâu mực nước lý tưởng để trồng là khoảng 20 – 40 cm, tuy nhiên vào mùa hè, bạn có thể tăng thêm, quan trọng là phải luôn giữ cho nước trong chậu được sạch sẽ.

2. Gieo hạt

Khi hoanở, bạn hãy chuyển hoa xuống dưới nước. Trước khi quả chín và nứt ra, hãy dùng một túi vải để bọc hoa lại, mục đích là để hứng hạt khi quả vỡ. Hạt sau khi thu hoạch cần được bảo quản trong nước, vì nếu để khô sẽ mất khả năng nảy mầm.

Thời điểm thích hợp để gieo hạt là vào khoảng tháng 3 – 4, chuẩn bị đất thịt pha sét, giàu dinh dưỡng. Cho đất vào chậu cách miệng chậu khoảng 5-6 cm. Gieo hạt súng lên trên sau đó phủ một lớp đất mỏng khoảng 1 cm lên trên và ấn nhẹ. Tiếp theo, ngâm chậu vào trong nước, sao cho mực nước cao hơn mặt đất khoảng 3 – 4 cm. Nhiệt độ lý tưởng để hạt súng nảy mầm là từ 25 – 30°C. Sau khoảng nửa tháng, hạt sẽ bắt đầu nảy mầm.

3. Phương pháp “Thai sinh”

“Thai sinh” là một hình thức sinh sản đặc biệt ở thực vật, không phải là quá trình sinh sản hữu tính thông thường. Ở cây súng, hiện tượng “thai sinh” xảy ra khá phổ biến khi cây con mới mọc trực tiếp từ cây mẹ, thường là từ lá hoặc hoa. Tuy nhiên, chr một số loại súng chịu lạnh như Nymphaea tetragona và Nymphaea capensis có khả năng “thai sinh”.

Ngay từ khi lá còn non, bạn đã có thể quan sát thấy những sợi lông tơ xuất hiện ở vị trí “rốn lá”. Khi lá già đi, phần “rốn lá” này sẽ phát triển dần thành một cây con hoàn chỉnh. Cây con vẫn được nối với cây mẹ bằng cuống lá và nhận chất dinh dưỡng từ cây mẹ cho đến khi lá già héo và cuống lá rụng đi. Lúc này, cây con sẽ tách ra và trôi tự do.