Hoa sen: Đặc điểm, ý nghĩa, cách trồng & chăm sóc

Vào mùa hè nóng nực khi hoa đào mai đã lụi tàn thì những bông hoa sen sẽ nở xen kẽ giữa những lá sen xanh mướt mang lại sự tươi đẹp cho mùa hè.

Hoa sen là một trong những loài thực vật hạt kín lâu đời nhất trên thế giới hiện nay, nghiên cứu của các nhà thực vật đã chứng minh rằng cách đây 125 triệu năm, cây sen đã xuất hiện ở nhiều vùng biển ở phía Bắc bán cầu. Sự xuất hiện của thời kỳ hậu băng hà đã khiến nhiệt độ toàn cầu giảm xuống, buộc cây sen phải di cư và hầu hết quần thể sen đã tuyệt chủng vào thời điểm này. Sau thảm họa này, trên thế giới chỉ còn lại 2 loài cây sen ở dưới.

Chi Sen Nelumbo thuộc họ Nelumbinaceae (họ Sen) và là một trong những loài thực vật hai lá mầm lâu đời nhất, hiện nay chỉ có 2 loài sen duy nhất còn tồn tại là sen trắng (Nelumbo lutea) hay còn gọi là hoa sen Mỹ và sen hồng (Nelumbo nucifera) hay còn gọi là sen châu Á (đặc biệt là Việt Nam).

I. Đặc điểm hình thái & sinh trưởng

1. Đặc điểm hình thái

Hoa sen là loại cây thân ngầm, mọc từ bùn đất ở hồ, ao, đầm lầy và các vùng ngập nước  Thân rễ của cây chìm trong bùn nhưng hoa và lá vươn thẳng trên mặt nước. Thân ngầm (củ sen) của sen dài và dày, có đốt phiến lá tròn và nhô ra khỏi mặt nước.

• Lá có hình tròn hoặc hình khiên, nổi, dài (trên 60 cm) và đường kính 50 – 80cm, cuống lá nằm ở giữa lá, chiều dài cuống lá có thể từ 2 mét trở lên. Mép lá lượn sóng. Lá sen có một đặc điểm tự nhiên rất thú vị, nước rơi vào sẽ chỉ lăn tròn trên mặt lá chứ không thấm vào lá. Hiện tượng này liên quan đến cấu trúc vi mô của bề mặt và chỉ thấy dưới kính hiển vi, bề mặt lá được bao phủ bởi các tế bào biểu bì và một lớp cấu trúc nano có lông như sáp, khiến lá có tính kỵ nước cực cao , vết vẩy lên mặt lá sẽ tự động tụ lại sau khi có nước nên bề mặt lá luôn sạch sẽ.
• Hoa mọc đơn ở đầu cuống, nhô cao so với mặt nước 1 – 1.5mvà có nhiều màu sắc như đỏ, hồng, màu trắng, vàng. Hoa có mùi thơm nhẹ, lưỡng tính, đường kính hoa tới 25 cm. Cánh hoa dài 10 – 13 cm, 1 – 5 cánh ở lớp ngoài cùng dài hơn. Bao phấn dài 1 – 2 cm, có nhiều lá noãn có thể phát triển thành hạt. Việc thụ phấn được thực hiện bởi loài bọ cánh cứng. Thời kỳ ra hoa từ tháng 6 – tháng 9.
• Quả (hoặc hạt) có hình bầu dục và hạt (hạt sen) hình cầu, dài 10 – 16 mm và rộng 8 – 13 mm. Hạt sen chín muộn, thời gian chín thường trong 30 – 35 ngày, hạt sen có thể ăn tươi, có vị ngọt. Ngoài ra, hạt sen ngàm năm vẫn có thể nảy mầm.

Ở vùng khí hậu ôn đới, hoa sen bắt đầu nở sau khi được 2 – 4 tuổi, cây càng già thì hoa càng lớn.

Chú ý vì củ sen có chứa tannin nên dễ bị oxy hóa và chuyển sang màu xanh đen khi cắt bằng dụng cụ bằng sắt, vì vậy khi nấu củ sen nên hạn chế sử dụng dụng cụ muôi, thìa bằng sắt.

Khác với các loài hoa nổi tiếng khác như hoa mẫu đơn, hoa mai, hoa đào… đều nở vào mùa xuân, thời gian ra hoa ngắn và đều nhưng hoa sen thì nở từng lớp. Mặc dù thời gian ra hoa thường không quá 7 ngày nhưng nó có thể nở hoa từ tháng 6 – 9 nên tổng thời gian ra hoa có thể kéo dài hơn 4 tháng.

Hoa sẽ nở ra vào mỗi buổi sáng và khép lại vào buổi tối, sau khi hoa tàn thì hạt bắt đầu hình thành trong một kết cấu cứng lại như tổ ong. Hạt sen được tạo ra là nhờ côn trùng thụ phấn, trong 2 ngày đầu tiên sau khi hoa nở phải được thụ phấn. Sau khi nhụy hoa được thụ phấn thì cánh hoa và các cơ quan khác sẽ tự động đóng lại. Đây là lý do tại sao cánh hoa sẽ rơi ra khi chạm nhẹ vào.

2. Đặc điểm sinh trưởng

Đây là một loài được liệt kê trong Sách đỏ, nó có sức sống bền bỉ dù nước bồi lắng, ô nhiễm thậm chí đóng băng ở các nước hàn đới. Nhiệt độ tối ưu nhất cho cây là 25 – 30°C trong không khí và 20 – 25°C trong nước. Càng ít gió, nhiều ánh sáng và độ ẩm không khí càng cao thì cây càng phát triển tốt hơn. Yếu tố bắt buộc để trồng được loài này là nước phải trong và lớp đất bùn phía dưới phải dày 5 – 50 cm, sen bắt đầu sinh trưởng khi nước > 15°C và ngủ đông khi < 5°C.

3. Phân loại hoa sen

Sen châu Á có cánh hoa màu đỏ và hồng và phân bố chủ yếu ở Việt Nam, Trung Quốc, Ấn Độ còn sen Mỹ có hoa màu vàng và phân bố chủ yếu ở Bắc Mỹ. Màu hoa là sự khác biệt rõ rệt nhất giữa hai loài này, Carotenoid và anthocyanin là 2 sắc tố chính quyết định màu sắc của cánh hoa.

Vì sao sen châu Á có màu đỏ, trắng?

Trong DNA của hoa sen châu Á có chứa các chất quan trọng giúp kiểm soát quá trình tổng hợp và vận chuyển anthocyanin Gene NnMYB5. NnMYB5 có thể kích hoạt chất vận chuyển anthocyanin NnGST2, từ đó vận chuyển anthocyanin vào không bào, làm cho cánh hoa có màu đỏ. Trong DNA của sen trắng thì không có trình tự như vậy nên NnMYB5 bị thiếu và NnGST2 không thể được kích hoạt để vận chuyển anthocyanin đến không bào, anthocyanin không thể tích tụ trên cánh hoa nên nó chỉ có màu trắng.

4. Phân biệt hoa sen và hoa súng

Thông thường các giống hoa súng cũng có màu sắc tương tự nhưng hoa súng có cuống ngắn, lá nổi có vết cắt (thùy xẻ sâu), số lượng cánh hoa nhiều gấp đôi sen và cánh hoa mỏng hơn. Hoa sen thường có 15 – 30 cánh hoa trên mỗi bông.

II. Tác dụng & ý nghĩa của hoa

1. Tác dụng

Lá, cuống, đài hoa, hoa, nhị hoa, quả, hạt và thân rễ đều được dùng làm thuốc vì rất giàu tannin có thể cầm máu.

Trong lá và hạt còn chứa hàm lượng lớn alkaloid, nhiều nghiên cứu cho thấy nuciferine có tác dụng giảm cân, giảm mỡ. Nuciferine có thể làm giảm rối loạn lipid máu do chế độ ăn nhiều năng lượng bằng cách điều chỉnh chuyển hóa axit béo; ngoài ra còn có thể làm giảm áp lực giãn mạch một cách hiệu quả, do đó suy ra Nuciferine có thể được sử dụng để điều trị một số bệnh co giãn mạch. Chiết xuất polysaccharide hòa tan trong nước của hạt sen có thể ức chế sự phát triển của khối u khi thí nghiệm trên động vật.

Bạn có biết bông hoa sen còn nóng lên và phát sáng khi nở ra, tạo ra khoảng 1 W năng lượng và bạn có thể nhìn thấy trong lúc chập tối, về lý thuyết thì 3 – 40 bông có thể chiếu sáng một căn phòng nhỏ.

• Củ sen dùng để chế biến các món mặn và ngọt như củ sen chiên dầu. Thân sen non luộc hoặc hầm với xương heo và thuốc bắc. Nó cũng được sấy khô làm món tráng miệng. Cuống lá và thân sen có thể dùng để làm giấy.
• Cánh hoa sen làm món chiên cánh sen. Cánh hoa khô được dùng để cuộn thuốc lá.
• Phấn hoa dùng để làm mỹ phẩm.
• Nhị hoa khô làm nguyên liệu trong nhiều loại thuốc của Thái Lan và Trung Quốc.
• Lá sen được dùng để gói cơm, gói đồ ăn, tráng miệng. Lá non có thể ăn như một loại rau tươi. Lá sen già phơi khô được sử dụng làm thành phần trong thuốc chống muỗi.
• Hạt sen sử dụng trong nhiều món ăn.
• Vỏ sen được dùng làm nguyên liệu để trồng nấm hoặc làm phân bón.

2. Ý nghĩa

Hoa sen là quốc hoa của Việt Nam và Ấn Độ, được coi là biểu tượng thiêng liêng của Phật giáo, từ những bông hoa thờ các vị thần hay liên hoa đài (bệ tọa của Phật) đến những họa tiết hoa trang trí chùa, tranh tường và đồ dùng sinh hoạt hàng ngày cũng sử dụng họa tiết của hoa sen… Loài này trong tự nhiên phát triển mạnh, củ sen dưới bùn đất sau 1 năm sinh trưởng có thể tạo ra 3 thế hệ con, sau khi hoa nở có thể tạo ra một số lượng đáng kể hạt sen nên đặc tính tự nhiên này được coi là biểu tượng cho sinh con đẻ cái.

• Rễ, cành, lá và hoa đều tươi tốt nên mang ý nghĩa “gốc bền, cành thịnh”, nghĩa là gia đình ngày càng thịnh vượng, thế hệ ngày càng đông đúc và sum vầy.
• Hoa sen đồng âm với “hòa hợp”, nó mọc lên từ ao bùn, đầm lầy nhưng thân ngầm vươn cao khỏi mặt nước để nở hoa là biểu tượng cho ý chí vươn lên trong cuộc sống; bông hoa khi nở có màu trắng hồng tinh khôi không vấy bẩn hay ôi tanh mùi bùn tượng trưng cho tâm hồn thánh thiện.

III. Hướng dẫn trồng & chăm sóc cây

Thường thì sen được trồng chủ yếu từ hạt. Hạt sen phải có vỏ màu đen hoặc nâu sẫm, trước khi trồng nên gọt một đầu vỏ để hạt bên trong có thể nảy mầm. Bạn chỉ cần đổ nước ngập hạt và chờ cho tới khi hạt nảy mầm thì đem trồng vào đất bùn.

Hoa sen có thể trồng bằng thân rễ hoặc trồng từ hạt, bạn có thể dễ dàng trồng nó ở những vùng nước đầm lầy hoặc tại ao nhà, nếu trồng trong chậu thì có thể chọn chậu cao tới 60cm vẫn được.  Chúng tôi khuyên bạn nên làm hỗn hợp đất trồng gồm đất thịt, cát sông và đất vườn trong đó tỷ lệ đất vườn phải ít nhất là 60%. Không đổ đất đến miệng chậu, không đổ đất đầy đến miệng là nên chừa lại ít nhất 10 cm để đổ nước.

Vì đây là một loại cây nhiệt đới nên bạn cần phải duy trì nhiệt độ 25 – 30°C quanh năm và cần rất nhiều ánh sáng. Một khi cây đã phát triển thì chỉ cần duy trì lượng nước đủ và thay 50% lượng nước hiện có (1 lần/ tuần) sao cho mực nước không lên xuống đột ngột quá 20cm, ngoài ra không cần chăm sóc gì thêm. Bạn có thể sử dụng than hoạt tính để làm trong nước và hạn chế sự phát triển của vi khuẩn, tỷ lệ 1g/ 20 lít nước.

Thu hoạch củ

Vào cuối tháng 7, khi những chiếc lá cuối cùng dần chuyển sang màu vàng thì có thể thu hoạch củ sen bằng tay. Việc hái lá trước khi thu hoạch cũng có thể ngăn sự hình thành các vết rỉ sét trên bề mặt của củ.

Kiểm soát sâu bệnh

Không có vấn đề nghiêm trọng nào về sâu bệnh của loài này, đôi khi rệp và nhện đỏ có thể gây hại cho cây (tuy nhiên, cá lại là thiên địch của những loài này). Cần đề phòng bệnh bạc lá và bệnh héo fusarium, tất cả các bệnh và côn trùng gây hại trên sen đều có thể phòng trừ bằng các loại thuốc tương ứng theo hướng dẫn.

IV. Phương pháp nhân giống

Phương pháp nhân giống sen bao gồm gieo hạt và nhân giống bằng củ.

1. Gieo hạt: Gieo hạt là phương pháp phù hợp nhất với những vùng có khí hậu nhiệt đới như Việt Nam, vì cây trồng từ hạt có khả năng chống chọi tốt hơn với nhiệt độ cao và thời kỳ hạn hán, nắng nóng. Vì vỏ hạt sen cứng nên trước khi gieo thì bạn nên mài hoặc khoét một lỗ nhỏ ở một đầu (cẩn thận kẻo làm hỏng mầm) rồi ngâm vào nước sạch 15 – 25°C để hạt nảy mầm nhanh hơn. Mỗi ngày thay nước một lần, sau khoảng 3 – 5 ngày thì mầm xanh có thể lộ ra, khi có 4 – 5 lá mới thì bạn có thể đem trồng ra bùn ao hoặc chậu lớn.
2. Nhân giống bằng củ: Để nhân giống củ sen, bạn phải chọn những củ có đầu tròn nhẵn, thân củ to, màu sắc sáng. Khoảng cách trồng giữa các củ là 2 x 1m. Đầu tiên cắm xiên củ vào đất sao cho độ sâu của củ sen 10 – 12 cm, đầu hướng xuống còn đuôi hướng lên mặt nước, đổ nước đầy chậu và chờ củ nảy mầm.
3. Chia thân rễ: Đơn giản là bạn tách chồi ra khỏi cây mẹ rồi trồng vào trong chậu sâu từ 50 cm trở lên. Đổ đất bùn ít nhất 4 cm, sau đó đổ ngập nước.