Hoa mười giờ: Đặc điểm, trồng & chăm sóc, nhân giống

Hoa mười giờ có nhiều màu sắc, mùi thơm nhẹ, dễ trồng và dễ sống. Nó có tên khoa học là Portulaca grandiflora, là một loài cây thân thảo mọng nước sống lâu năm thuộc chi Portulaca, họ Portulacaceae (họ Rau sam), còn được gọi là ra sam hoa lớn, có nguồn gốc từ Nam Mỹ và hiện nay phân bố ở các vùng nhiệt đới, cận nhiệt đới trên khắp thế giới. Vì nó chỉ nở hoa vào 8, 9, 10h sáng nên đó là tên gọi tiếng Việt của loài này.

I. Đặc điểm hình thái & sinh trưởng

1. Đặc điểm hình thái

Hoa mười giờ là cây thân thảo mọng nước, sống hàng năm (hoặc một năm). Cây thấp, chỉ cao 10 – 30 cm. Thân cây thường bò lan sát đất hoặc hơi hướng lên trên, thân có màu đỏ tía, phân nhiều nhánh. Đặc trưng là tại các đốt trên thân thường có các túm lông mềm màu trắng.

• Lá mọc cách không đều dọc thân, thường tập trung dày đặc hơn ở đầu cành. Lá gần như không cuống. Phiến lá dày, mọng nước, hình trụ tròn hẹp, đôi khi hơi cong, dài 1 – 2.5 cm, đường kính chỉ 2 – 3 mm. Đầu lá tù tròn. Bề mặt lá nhẵn, không lông. Nách lá (chỗ lá đính vào thân) thường có một túm lông dài, mềm, màu trắng khá rõ ràng.
• Hoa mọc đơn độc hoặc thành cụm vài bông ở đầu cành. Đường kính hoa khá lớn so với cây, khoảng 2.5 – 5 cm. Đặc điểm nổi bật là hoa chỉ nở rực rỡ khi có nắng đầy đủ (thường từ 8 – 10 giờ sáng đến khoảng giữa chiều), và sẽ khép lại vào ban đêm hoặc khi trời râm mát. Dưới cụm hoa có một vòng gồm 8 – 9 lá bắc trông giống như lá thông thường, xếp vòng quanh đế hoa, và cũng có các sợi lông trắng dài ở gốc.
  • Đài hoa: Chỉ có 2 lá đài, màu xanh vàng nhạt, hình trứng tam giác, dài 5 – 7 mm, nhọn đầu, hơi có sống ở mặt lưng, không lông.
  • Tràng hoa (Cánh hoa): Có dạng cánh đơn (gồm 5 cánh) hoặc dạng cánh kép (do nhị biến đổi thành cánh, số lượng cánh nhiều hơn). Cánh hoa hình trứng ngược, dài 1.2 – 3 cm, đỉnh cánh thường hơi lõm vào hoặc bằng. Màu sắc hoa rất đa dạng và rực rỡ: đỏ, tím, hồng, vàng, trắng, cam… hoặc phối nhiều màu trên cùng một bông hoa.
  • Nhị rất nhiều, dài 5 – 8 mm. Chỉ nhị thường có màu tím hồng, gốc chỉ nhị dính liền nhau. Bao phấn màu vàng. Vòi nhụy dài gần bằng nhị, đầu nhụy chia thành 5-9 thùy hình sợi mảnh.
• Quả là quả nang (capsule) hình gần elip, khi chín sẽ mở bằng một chiếc nắp (circumscissile dehiscence) ở đỉnh quả để giải phóng hạt.
• Bên trong quả chứa rất nhiều hạt cực kỳ nhỏ (đường kính dưới 1 mm). Vỏ hạt màu xám chì, nâu xám hoặc đen xám, bề mặt có các mấu nhỏ sần sùi và thường có ánh kim loại nhẹ.

Cây ra hoa chủ yếu vào mùa hè đến mùa thu (tháng 6 – 9). Quả hình thành và chín vào mùa thu (tháng 8 – 11).

2. Đặc điểm sinh trưởng

Hoa mười giờ thích môi trường nắng ấm, có thể chịu được đất khô cằn và có thể thích nghi với mọi loại đất nhưng ưa đất cát thoát nước tốt nhất. Hoa nở khi có ánh nắng mặt trời. Loài này ban đầu chỉ có hoa màu vàng, đường kính dưới 1cm nhưng sau khi trồng và chọn lọc nhân tạo đã xuất hiện các giống hoa  mới có hoa kép, màu sắc đa dạng hơn nhiều gồm trắng, hồng, đỏ, oải hương, cam, vàng…

II. Tác dụng & ý nghĩa của hoa

1. Tác dụng

1.1. Cảnh quan & Sinh thái

Hoa Mười giờ rất được ưa chuộng làm cây cảnh nhờ hoa có nhiều màu sắc rực rỡ, dễ nhân giống và chăm sóc đơn giản. Cây có khả năng thích nghi tốt, là cây chịu hạn và tiết kiệm nước hiệu quả, rất phù hợp để trồng trang trí bồn hoa, viền hoa trong công viên, sân vườn đô thị hoặc trồng trong chậu, giỏ treo.

1.2. Dược liệu

Theo y học cổ truyền, toàn cây có thể dùng làm thuốc với vị cay, tính bình. Các tài liệu ghi nhận công dụng chính là thanh nhiệt, giải độc, tán ứ, cầm máu, giảm đau. Thường dùng để điều trị các chứng xuất huyết (nôn máu, chảy máu cam, tiểu/đại tiện ra máu…), lỵ, vàng da, đau họng, mụn nhọt, chấn thương bầm tím, rắn cắn…

Đây là các ứng dụng theo kinh nghiệm dân gian. Việc sử dụng cây Mười giờ làm thuốc cần có sự tư vấn và hướng dẫn của thầy thuốc hoặc người có chuyên môn.

2. Ý nghĩa

III. Hướng dẫn trồng & chăm sóc hoa

Gieo hạt hoặc trồng cây con vào mùa ấm (xuân hè, nhiệt độ >20°C). Cây yêu cầu đất thoát nước cực tốt, không kén đất nhưng đất pha cát hoặc tơi xốp, giàu mùn là lý tưởng. Nếu đất bí, nên làm luống cao hoặc trộn thêm đá perlite/sỏi nhỏ. Trồng cây cách nhau khoảng 15 – 20cm.

• Cây rất ưa nắng và nóng. Cần trồng nơi có ánh nắng mặt trời đầy đủ cả ngày để cây sai hoa và cứng cáp. Nhiệt độ tối ưu 25 – 30°C trở lên. Cây không chịu được bóng râm và lạnh (dưới 15°C cây khó ra hoa, không chịu được sương giá).
• Cây chịu hạn rất tốt. Chỉ tưới nước khi đất đã khô hoàn toàn. Khi tưới, tưới đẫm rồi để khô hẳn mới tưới lại. Tránh tưới quá nhiều hoặc để đất ẩm ướt liên tục vì cây cực kỳ dễ bị thối rễ, thối thân. Cây trồng đất trưởng thành gần như không cần tưới (trừ khi quá khô hạn).
• Cây không cần nhiều phân bón, chịu được đất nghèo dinh dưỡng. Bón quá nhiều phân (nhất là đạm) sẽ làm cây vươn lá mà ít hoa. Có thể bón lót một ít phân tan chậm khi trồng, và bổ sung phân lỏng pha loãng (giàu Lân-Kali như 8-24-24) 1 – 2 lần/tháng trong thời kỳ ra hoa rộ nếu muốn hoa to và nhiều hơn.
• Thường xuyên ngắt bỏ hoa tàn để khuyến khích cây ra hoa liên tục và không tốn sức tạo hạt (trừ khi muốn thu hạt giống). Có thể bấm ngọn vào giữa mùa hè để cây phân nhánh, giữ dáng bụi tròn và sai hoa hơn.

Cây rất khỏe mạnh, cực kỳ ít khi bị sâu bệnh nếu trồng đúng cách (đủ nắng, thoát nước tốt, không tưới thừa). Vấn đề chính cần phòng ngừa là thối gốc/thân do úng nước.xuất hiện trên tán lá. Các bộ phận bị bệnh phải được cắt bỏ, sau đó đất phải được khử trùng bằng thuốc diệt nấm có chứa đồng.

IV. Phương pháp nhân giống

Nhân giống hoa mười giờ chủ yếu bằng hạt giống, nhưng cũng có thể nhân giống bằng cách giâm cành hoặc chia bụi.

1. Gieo hạt

Đây là phương pháp chính, dễ dàng và cây cũng có khả năng tự gieo hạt rất mạnh. Có thể gieo vào bất kỳ mùa nào khi thời tiết ấm áp (trên 20°C, nhiệt độ nảy mầm tốt nhất là 21 – 25°C). Hạt rất nhỏ. Chỉ cần rắc hạt lên bề mặt giá thể ẩm, tơi xốp (trong khay ươm hoặc gieo thẳng ra luống), sau đó ấn nhẹ hạt xuống để đảm bảo tiếp xúc tốt với đất ẩm. Không cần phủ đất hoặc chỉ phủ một lớp cực mỏng. Giữ ẩm liên tục bằng cách phun sương. Hạt sẽ nảy mầm sau 7 – 10 ngày. Cây con ban đầu khá yếu ớt nhưng sẽ lớn rất nhanh nếu đủ ấm, có thể trồng thẳng vào chậu sớm (2 – 5 cây/chậu đường kính 10cm) hoặc cấy cây con khi chúng đủ lớn (trồng cách nhau 5 x 6cm). Cây ra hoa rất nhanh, chỉ khoảng 20 ngày sau khi nảy mầm nếu nhiệt độ duy trì trên 15°C.

2. Giâm cành

Phương pháp này cũng rất dễ thành công, thường được dùng để nhân các giống hoa kép hoặc giữ lại màu hoa mong muốn. Thực hiện vào mùa hè (tháng 5 đến cuối tháng 8) hoặc bất kỳ lúc nào cây đang sinh trưởng mạnh và thời tiết ấm áp. Cắt các đoạn ngọn non dài khoảng 5cm. Chuẩn bị chậu hoặc khay với giá thể ẩm, tơi xốp, dùng que tạo lỗ rồi cắm phần gốc cành giâm vào (sâu tối đa 2cm). Có thể cắm nhiều cành vào một chậu để nhanh tạo thành bụi đẹp. Tưới đẫm nước sau khi giâm. Giữ ẩm liên tục. Cành ra rễ rất nhanh chóng, thường chỉ sau 10 – 15 ngày là có thể sống và phát triển bình thường, sớm ra nụ hoa.

3. Tách bụi

Ít phổ biến hơn, có thể áp dụng cho các bụi cây già, lớn bằng cách đào lên, chia nhỏ phần gốc rễ và trồng lại.