Mai vạn phúc hay còn được gọi là ngọc bút, lài trâu, lài tây, trúc đào Đông Ấn hoặc cẩm chướng Ấn Độ, tên khoa học của nó là Tabernaemontana divaricata và loài này rất hay bị nhầm lẫn với hoa mai chỉ thiên (Wrightia antidysenterica) vì cùng có hoa trắng, cùng là cây bụi thân gỗ nhỏ. Chúng ta sẽ tìm hiểu về loài cây này trong nội dung dưới đây nhé!
Contents
I. Đặc điểm hình thái & sinh trưởng
1. Đặc điểm hình thái
Đây là một loài cây bụi hoặc cây gỗ nhỏ thường xanh, phân nhánh dày đặc tạo thành bụi tròn tự nhiên. Chiều cao trung bình thường 1.5 – 3 mét, nhưng trong tự nhiên cây có thể cao tới 5 mét hoặc hơn. Các giống trồng chậu hoặc bonsai (đặc biệt là các giống lùn – dwarf) thường được cắt tỉa để giữ kích thước nhỏ gọn hơn nhiều. Vỏ cây màu trắng xám, có thể có nếp nhăn hoặc sọc không đều. Cành nhánh khỏe mạnh, nhẵn. Toàn cây có nhựa mủ màu trắng khi bị bẻ gãy (có thể gây kích ứng da nhẹ).
- Lá đơn, mọc đối, có cuống ngắn (khoảng 1 – 1.5 cm). Phiến lá hình dáng khá đa dạng tùy giống, thường là hình elip thuôn dài, hình mác hoặc trứng ngược, dài khoảng 6 – 15 cm, rộng 1.5 – 5 cm (các giống lùn có lá nhỏ hơn đáng kể). Đầu lá và gốc lá thường nhọn hoặc tù. Lá chất da, mép nguyên. Mặt trên màu xanh đậm bóng loáng, mặt dưới màu xanh nhạt hơn, cả hai mặt đều nhẵn không lông. Gân giữa và 5-16 cặp gân bên nổi rõ ở mặt dưới.
- Hoa mọc thành cụm dạng xim hoặc ngù ở đầu cành hoặc nách lá gần ngọn. Hoa màu trắng tinh khiết, có hình dáng đặc trưng giống chong chóng với 5 cánh (thùy tràng) xòe rộng, các cánh thường hơi xoắn nhẹ hoặc xếp chồng lên nhau ở gốc. Đường kính hoa thay đổi tùy giống, khoảng 1.5 – 4 cm. Hoa có mùi thơm nhẹ nhàng, thường thơm hơn vào ban đêm. Phần tâm hoa (họng hoa) có thể có ánh màu vàng hoặc cam nhạt. Ống tràng hoa mảnh, dài khoảng 1 – 1.8 cm. Nhị 5, đính ở gần họng hoa.
- Quả & Hạt: Quả thường ít gặp trong điều kiện trồng cảnh, gồm 2 quả đại (follicle) hình thuyền cong hoặc hình trụ, thường dính nhau ở gốc, dài khoảng 2 – 7 cm. Vỏ quả có thể có gờ, khi chín có màu cam đỏ và tự nứt ra theo một đường dọc. Bên trong chứa vài hạt (3 – 6 hạt), hạt nhỏ, thường được bao bọc bởi áo hạt màu đỏ hoặc cam tươi.
Thời gian hoa quả: Ở vùng khí hậu ấm áp như Việt Nam, cây có thể ra hoa gần như quanh năm, rộ nhất vào mùa hè và mùa thu.
2. Đặc điểm sinh trưởng
Mai vạn phúc phát triển tự nhiên ở vùng khí hậu nhiệt đới và cận nhiệt đới ẩm, thường là những vùng không có sương giá với nhiệt độ hàng năm 15 – 25°C, mức cao nhất là 23 – 37°C, lượng mưa hàng năm từ 800 – 2500 mm. Nếu bạn muốn trồng trong nhà thì phải cung cấp ánh sáng bằng đèn phytolamp ít nhất 11 giờ/ngày.
II. Tác dụng & ý nghĩa của cây
1. Tác dụng
Theo kinh nghiệm dân gian và y học cổ truyền (Thái Lan, Ấn Độ Ayurveda): Các bộ phận khác nhau của cây (rễ, cành, lõi gỗ, lá, thân, hoa) được sử dụng làm thuốc với nhiều công dụng như: thuốc bổ, hạ huyết áp, hạ sốt, trị ho, đau răng, tiêu chảy, tẩy giun, trị bệnh ngoài da, mụn nhọt, ghẻ và giảm đau.
Nghiên cứu dược lý hiện đại cũng cho thấy: Cây chứa nhiều hợp chất hoạt tính sinh học như alkaloid (ví dụ: ajmalicine, voacamine, coronarine), flavonoid (kaempferol), triterpen (amyrin)… thể hiện nhiều hoạt tính dược lý tiềm năng như: hạ huyết áp, kháng khuẩn, kháng nấm, giảm đau, chống co thắt cơ trơn (tử cung, ruột).
Đáng chú ý, chiết xuất cây có khả năng ức chế mạnh enzyme acetylcholinesterase, cho thấy tiềm năng trong việc hỗ trợ điều trị bệnh Alzheimer (sa sút trí tuệ).
Một số nghiên cứu (đặc biệt tại Hàn Quốc) cũng chỉ ra tiềm năng của cây trong việc giảm cholesterol, triglyceride trong máu, chống oxy hóa và hỗ trợ giảm béo phì thông qua việc ức chế các enzyme tiêu hóa chất béo khi thử nghiệm trên chuột.
Lưu ý: Thông tin về công dụng dược liệu chủ yếu dựa trên kinh nghiệm dân gian và các nghiên cứu khoa học sơ bộ. Cần tham khảo ý kiến bác sĩ hoặc chuyên gia y tế trước khi sử dụng cây cho mục đích chữa bệnh.
2. Ý nghĩa
III. Hướng dẫn trồng & chăm sóc cây
Đất trồng cây tốt nhất là đất thịt pha cát ẩm, giàu chất hữu cơ, độ pH từ 4.5 – 6.5. Nơi trồng có đủ nắng sẽ ra hoa nhiều hơn (tất nhiên cây con mới trồng thì hạn chế để ngoài nắng vào giữa trưa). Cắt tỉa 1 lần vào mùa thu đông để cắt bỏ những cành già, cành bị bệnh, cành yếu hoặc cành thừa. Nhiệt độ thích hợp nhất cho cây phát triển là 22 – 30°C.
- Trồng dưới ánh nắng đầy đủ đến bóng râm một phần. Nếu trồng cây trong nhà thì đảm bảo cây nhận được 6 – 7 giờ chiếu nắng mỗi ngày.
- Tưới nước thường xuyên vì nó thích đất ẩm, trung bình 1 – 2 lần/ tuần. Tưới ít hơn khi cây đã bén rễ, chờ đất khô giữa các lần tưới.
- Từ tháng 3 đến tháng 11, cứ 2 tuần/ lần thì bón phân pha loãng với nước, ưu tiên bón nhiều phân lân và kali để cây sinh trưởng mạnh, ra hoa đẹp, hạn chế bón đạm. Có thể sử dụng phân trùn quế. Không bón phân vào mùa đông.
Những cây trưởng thành nên được trồng lại sau mỗi 2 – 3 năm hoặc khi chậu cũ đã chật, chú ý do hệ thống rễ khá mảnh mai nên khi trồng lại thì bạn nên cẩn thận một chút.
Mai vạn phúc có hệ thống miễn dịch khá mạnh, thường không bị sâu bệnh tấn công nhưng không có nghĩa là không phát sinh vấn đề trong quá trình trồng cây, đặc biệt ở trong nhà. Ví dụ:
- Lá vàng có thể do cây bị nhiễm clo từ nước tưới.
- Lá ra chậm và rụng có thể do độ chua của đất bị tăng lên. Bạn cần kiểm tra kỹ rễ xem có bị thối hay không để ngăn ngừa bệnh phát triển trong giai đoạn đầu
- Chồi, cành dài là do thiếu ánh sáng tự nhiên.
- Hoa rụng có thể do nhiệt độ quá nóng hoặc phòng quá ẩm. Trong trường hợp này cần thông gió cho cây, nhưng gió không quá mạnh.
- Đốm màu trắng ở mặt dưới của lá có thể do ký sinh trùng. Nếu không có dấu hiệu của côn trùng thì bạn cần điều chỉnh độ ẩm của đất và giảm tần suất tưới nước.
IV. Phương pháp nhân giống
Có thể nhân giống bằng phương pháp gieo hạt, giâm cành.
Đối với giâm cành thì nên kết hợp với lúc cắt tỉa cây. Bạn hãy cắt những đoạn dài 10 – 12 cm từ ngọn cùng với 2 – 3 cặp lá. Ngâm cành khoảng 10 – 12 giờ trong phân bón humic lỏng hoặc trong dung dịch kích rễ theo thời gian khuyến nghị trên bao bì , sau đó đào sâu 3 cm đất than bùn pha với cát rồi giâm cành vào, duy trì nhiệt độ >25°C và đặt ở nơi có đủ ánh sáng. Sau 2 – 2.5 tháng, khi lá mới xuất hiện, chuyển cây non vào chậu nhỏ (Ø10 cm, cao 20 cm) và thay đất mới, tiếp tục chăm sóc cây con như gợi ý ở trên.
Bạn cũng có thể nhân giống bằng phương pháp phân lớp không khí (khoanh tròn): Chọn cành khỏe như trên, bóc tách lớp vỏ dày 1- 1.5cm và bó lại bằng bùn ao trộn rơm hoặc rêu nước, rồi bọc nilon lại, chờ đến khi cành ra rễ thì cắt khỏi cây mẹ và trồng riêng.
Vì hạt giống không phải lúc nào cũng có sẵn nên ít khi nhân giống bằng gieo hạt. Hạt giống được ngâm trước trong nước ấm từ 4 – 6 giờ, sau đó gieo vào đất tơi xốp đến độ sâu 0.5 – 1 cm, phủ màng nilon và đặt ở nơi có ánh sáng tự nhiên (không phải ánh nắng mặt trời), duy trì nhiệt độ 20 – 25°C. Trong điều kiện thuận lợi, những chồi đầu tiên có thể xuất hiện sau 3 tuần đến 2 tháng.
