Cúc bách nhật: Đặc điểm, ý nghĩa, cách trồng & nhân giống

Cúc bách nhật còn được gọi là hoa nở ngày, hoa khô vì có các bộ phận như cánh hoa, lá bắc hoặc lá uốn lượn của cụm hoa, có màu sắc đẹp và giữ được tính trang trí trong thời gian dài, thậm chí vài năm. Một trong những loài hoa đẹp nhất trong số những loài hoa này là Gomphrena . Nó thuộc họ rau dền (Amarantaceae) và là họ hàng của rau dền trang trí và celosia (mồng gà trống). Chi gomphrenata rất lớn – khoảng 90 loài, hầu hết có nguồn gốc từ các vùng nhiệt đới của Mỹ và Úc.

I. Đặc điểm hình thái & sinh trưởng

1. Đặc điểm hình thái

Cúc bách nhật có tên khoa học là Gomphrena globosa, là một loài cây thân thảo, cao 30  -60 cm. Toàn cây có lông ráp. Thân hơi cứng, hơi có 4 cạnh, đốt thân phình to và thường phân nhánh ở đốt, hơi có màu đỏ tía.

• Lá mọc đối, có cuống ngắn. Phiến lá hình elip hoặc hình trứng ngược, dài 3 – 10 cm, rộng 2 – 5 cm, gốc lá hình nêm, đầu lá nhọn hoặc tù, mép lá nguyên và có lông mi. Mặt trên có lông ráp, mặt dưới có lông mềm màu trắng.
• Cụm hoa dạng hình cầu mọc ở đỉnh thân. Hoa có các màu khác nhau như trắng, hồng nhạt, đỏ đậm, trong đó màu đỏ/tím hồng là phổ biến nhất. Gốc cụm hoa có 2 lá bắc dạng lá. Mỗi hoa nhỏ lại có 2 lá bắc dạng màng, hình mác, mép có răng cưa nông. Lá bắc này có màu sắc (tím, hồng, hiếm khi trắng) và bao bọc lấy hoa thật bên trong. Phiến bao hoa (hoa thật) 5, mặt ngoài phủ dày lông dài màu trắng. Nhị 5, chỉ nhị hợp thành dạng ống, đỉnh ống chia 5 thùy nông, màu hồng. Vòi nhụy hình dải và ngắn; đầu nhụy chia 2 nhánh. Mỗi cụm hoa hình cầu gồm hàng chục đến hàng trăm hoa nhỏ hợp thành, đường kính cụm hoa khoảng 2 cm. Lá bắc dạng giấy, bền, thích hợp làm hoa khô. Thời kỳ ra hoa đặc biệt dài (từ mùa hè đến mùa đông, tháng 6 – 11 hoặc lâu hơn).
• Quả dạng bào (utricle) gần hình cầu, đường kính 0.2 – 0.25 cm. Hạt hình thận, màu nâu vàng, bóng, ẩn bên trong cụm hoa dạng giấy.

2. Đặc điểm sinh trưởng

Cúc bách nhật là cây ưa nắng, chịu được khí hậu khô nóng, chịu được cắt tỉa, sau khi ra hoa cành mới có thể nảy mầm và tiếp tục nở hoa sau khi cắt tỉa. Cây thích đất tơi xốp, màu mỡ, không chịu lạnh, chịu được nhiệt độ cao, nhiệt độ sinh trưởng thích hợp là 20 – 25°C nhưng có thể chịu được đến 40°C, không nên để nhiệt độ thấp hơn 10°C.

II. Tác dụng & ý nghĩa của hoa

1. Tác dụng

1.1. Dược liệu

Hoa có vị ngọt và hơi mặn có tác dụng làm long đờm và giảm hen suyễn, viêm phế quản mãn tính hoặc thở khò khè, ho gà.

• Chữa hen suyễn: Dùng 15 – 20 bông hoa tươi, rửa sạch, đun sôi với 1 lít nước, đun nhỏ lửa cho đến khi còn một nửa nước thì lọc ba lấy nước uống mỗi lần 1 ly
• Trị nhức mắt bằng cách phan trà với khoảng 10 bông hoa cùng một ít rượu, uống 3 lần mỗi ngày, uống hàng ngày.
• Dùng 10 – 14 bông hoa tươi, đun sôi lấy nước uống có tác dụng lợi tiểu, chữa các bệnh về đường tiết niệu.
• Thông đường tiết niệu bằng cách dùng thân và rễ đun sôi lấy nước uống hoặc dùng 3 – 10 gam hoa đun sôi lấy nước uống thường xuyên.

1.2. Làm cây cảnh

Cây có thời gian ra hoa dài, màu sắc tươi sáng nên là loài hoa trang trí sân vườn phù hợp trồng ở bồn hoa. Sau khi ra hoa cũng không rụng, không phai màu.

1.3. Làm hoa khô

Hoa và lá bắc sẽ khô nhanh và không thay đổi màu sắc hay hình dạng, kể cả khi được sấy khô nên có thể cắt cành làm hoa khô:

1. Bỏ hết lá.
2. Cắt đến một độ dài nhất định tính từ gốc.
3. Bó lại và buộc chặt bằng dây.
4. Treo ngược bó hoa ở nơi thông thoáng, tránh ánh nắng trực tiếp. Sau khoảng 2 tuần hoa sẽ bắt đầu khô và cứng lại.

2. Ý nghĩa

Truyền thuyết kể rằng ở La Mã cổ đại có một người con rất hiếu thảo, ngày ngày đều đi hái một bó hoa tặng người mẹ đang lâm bệnh. Lòng hiếu thảo đó đã làm cảm động Thượng đế, Ngài bèn ban loài hoa “Thiên nhật hồng” xuống trần gian. Mẹ của người con hiếu thảo sau khi nhìn thấy loài hoa cả trăm ngày không tàn này thì bệnh tình dần thuyên giảm và cuối cùng đã hoàn toàn bình phục.

Và cũng vì hoa có thể nở tươi rất lâu (trăm ngày), lại có thể bảo quản vĩnh viễn sau khi sấy khô, nên ý nghĩa chính là “Bất diệt” và “Tình yêu vĩnh cửu”. Người ta cũng cho rằng những bông hoa tròn, mềm mại của hoa sẽ thu hút may mắn trong phong thủy. Tặng những bông hoa bách nhật cho người thân có thể khiến họ cảm thấy tích cực, rất phù hợp tặng trong các dịp:

• Mừng khai trương cửa hàng.
• Mừng kỷ niệm ngày cưới.

III. Hướng dẫn trồng & chăm sóc cây

Bách nhật thường được trồng bằng cách gieo hạt.

Quy trình gieo hạt như sau: Thu hạt vào tháng 9 – 10, gieo hạt vào đầu mùa mưa (tháng 4 – 5 ở Việt Nam), cây con đủ lớn có thể trồng ra ngoài vào khoảng tháng 6 (hoặc sau khi gieo khoảng 1 – 2 tháng). Nhiệt độ gieo hạt thích hợp là 20 – 25°C. Vì hạt phủ đầy lông tơ nên nảy mầm chậm, do đó cần xử lý ủ mầm trước khi gieo. Có thể ngâm hạt trong nước ấm 1 ngày hoặc nước lạnh 2 ngày. Sau đó, để hạt hơi khô rồi trộn với tro bếp hoặc cát mịn để làm hạt tơi ra, dễ gieo hơn. Sau khi gieo, phủ một lớp đất mỏng, khoảng 10 – 15 ngày sau hạt có thể nảy mầm.

Tốt nhất nên sử dụng đất trồng cây bán sẵn trên thị trường hoặc đất thoát nước tốt có chứa đất vườn, mùn và rêu than bùn sao cho giá trị pH ~ 6.0, giá trị EC được kiểm soát ở mức 0.8 – 1.2. Nếu trồng vườn thì chừa khoảng 20 – 30cm giữa mỗi cây còn nếu trồng trong chậu, chọn chậu có đường kính 15 cm cho 1 cây và 2 cây/ chậu thì chọn chậu rộng ~ 65 cm.

• Tưới nước khi bề mặt đất khô, vào mùa hè hanh khô, bạn có thể tưới nước 1 lần vào buổi sáng và 1 lần vào buổi tối.
• Thông thường nên bón phân loãng 8 – 10 ngày một lần, có thể bón hỗn hợp NPK tỷ lệ 10 – 5 – 20. Trong thời kỳ ra hoa bón thúc bằng phân lỏng giàu lân và kali thêm 2 – 3 lần thì hoa sẽ nhiều, màu tươi. Sau khi hoa tàn thì có thể cắt bỏ bớt 1/3 hoặc 1/2 cây để tránh đậu hạt, kích thích ra cành mới vào mùa tới.

Phòng trừ sâu bệnh

• Bệnh đốm đỏ xuất hiện các đốm tròn trên lá đường kính từ 2 – 6 mm, màu nâu xám hoặc trắng xám và có quầng màu nâu tía. Để phòng trừ thì nên đốt bỏ lá bị bệnh, bón bổ sung phân lân và kali thay vì đạm kết hợp phun 15% imidazole tỷ lệ 1:2500 lần nước hoặc 25% chất nhũ hóa myclobutanil 1:8000 lần nước, phun 2 – 3 lần cứ 15 ngày/lần.
• Bệnh héo rũ xảy ra từ tháng 5 – tháng 11 chủ yếu do trồng quá sâu, đất quá ẩm hoặc gốc cây không vững.
• Sâu ăn lá phát triển mạnh nhất vào mùa mưa. Bạn có thể phun hóa chất thiodicarb hoặc carbosulfan.
• Bệnh thán thư khiến lá có đốm nâu nhạt nếu không phòng trị kịp thời thì sẽ lan rộng hơn, làm cho lá bị thối. Bạn có thể dùng thuốc diệt nấm như Mancozeb kết hợp Carbenda.

IV. Phương pháp nhân giống

Bạn có thể nhân giống cúc bách nhật bằng cách gieo hạt hoặc giâm cành. Nếu gieo hạt thì tham khảo phương pháp trên, còn giâm cành thì làm theo gợi ý sau:

Vào tháng 6-7, cắt những cành khỏe dài khoảng 3 – 6 cm có 3 – 4 đốt, bỏ bớt lá phía dưới và cắt 1/2 các lá phía trên để giảm sự bốc hơi nước rồi ngâm vết cắt trong nước 30 – 60 phút trước khi cắm vào luống cát, kiểm soát nhiệt độ ở 20 – 25°C, chờ tới khi cành tươi và phát triển thì chờ thêm 18 – 20 ngày rồi trồng vào chậu hoặc vào vườn.